حکم ریختن زباله و پسماندهای مواد شیمیایی به دریا

هفته گذشته نیز حضرت آیتا… خامنهای، رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی، در نامهای به روسای قوا، سیاست های کلی محیط زیست را ابلاغ کردند و ۱۷اسفندماه سال گذشته هم دردیدارمسئولان وفعالان محیط زیست طی سخنان مبسوطی ،منشورمحیط زیست را تبیین کردند.

این تلاش ها درحالی انجام می شود که وضعیت تخریب وآلودگی محیط زیست به یک چالش بشری تبدیل شده ودر ایران هم کمترروزی است که درباره آلودگی هوای کلانشهرها هشدارداده نشود.حال در شرایطی که هشدارها نسبت به مسئولیت انسان وجامعه درباره محیط زیست طنین اندازشده است ،بازخوانی فتاوای مراجع عظام تقلید درباره محیط زیست ،علاوه برنهادینه کردن فرهنگ حفظ محیط زیست ،می تواند بستراجرای سیاست های کلی محیط زیست را هم بیش ازپیش فراهم کند.هرچند مخاطب اصلی حفاظت ازمحیط زیست، حاکمیت است و به فرموده رهبرمعظم انقلاب اسلامی؛ «حفظ محیط زیست و رعایت محیط زیست ،یک وظیفه حاکمیّتی است» اما روشن است که اجرایی شدن این سیاست هاجز با همراهی مردم ومطالبه محیط زیستی آنان ازمسئولان میسر نمی شود.

در چنین روندی، می توان فتاوای زیست محیطی مراجع عظام تقلید را همچون «پیوست فقهی سیاست های کلی محیط زیست» دانست که افکارعمومی را برای همراهی هرچه بیشتربا سیاست های کلی محیط زیست آماده می کند.

از منظر فقهی، محیط زیست ،حق الناس عمومی است وضرررساندن به آن جایز نیست. به همین دلیل، در اصل ۵۰ قانون اساسی، فعالیت های مغایربا حفظ محیط زیست ممنوع شده است:« در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یاتخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.»اما مهم ترین نکته درمباحث فقهی محیط زیست ،تعیین مصداق های تخریب وآلوده کردن محیط زیست است.بخشی ازاین مصداق ها درفتاوای مراجع عظام مطرح شده است.

دربرخی ازفتاوای فقهی ،تخریب محیط زیست به عنوان یک «منکر» مطرح شده که نهی ازآن گاه، واجب وگاه مستحب است .در پاسخ به استفتائات زیست محیطی که چندی قبل ازسوی حجت الاسلام فلاح زاده ازاعضای هیئت استفتائات حضرت آیت ا…خامنه ای بیان شد تخریب محیط زیست، ازمنظرفقهی حضرت آیت ا…خامنه ای، یک امر «منکر» به شمارآمده است:

«سوال:اگر کسی را از ریختن زباله در فضای عمومی و لطمهزدن به محیط زیست نهی کنیم، مصداق نهی از منکر پیدا میکند؟

پاسخ:اگر ما معنای منکر را بدانیم، میفهمیم که آیا این کار نهی از منکر هست یا خیر؛ منکر از نظر فقهی هر کار ناپسندی است؛ حالا ممکن است مکروه باشد یا حرام. نهی دیگران از حرام واجب است و نهی از کار مکروه مستحب است. بنابراین اگر نگوییم که ریختن زباله در این مکانها حرام هست – که در بعضی از موارد واقعاً ریختن زباله و لطمهزدن به محیط زیست حرام هست – نهی کردن دیگران از این کار هم مصداق نهی از منکر مستحب یا واجب است. ما باید جلوگیری کنیم از لطمهزدن به محیط زیست.»

این«منکر»بودن تخریب محیط زیست به صراحت درفتوای حضرت آیت ا…مظاهری مطرح شده است، آن جا که ایشان درپاسخ به استفتایی ،حفظ محیط زیست را واجب شمرده وتخریب آن را معصیت وگناه دانسته اند:

«سؤال: با توجّه به تأکیدات و توجّه دین مبین اسلام بر حفظ محیط زیست و رعایت بهداشت محیط و بهداشت عمومی، حکم تخریب محیط زیست که موجب ضرر و زیان عمومی است نظیر آلوده ساختن رودخانهها، نهرها و دریاچهها چه از طریق پساب شیمیایی کارخانجات و چه از طریق دیگر که منجر به آسیب رساندن یا نابودی محیط زیست، آبها و دریاها میشود و همچنین دیدگاه فقهی در باره تخریب جنگلها و مراتع که از انفال میباشد، چیست؟

جواب:کلیه موارد مذکور و مانند آن حرام است و چون حقّ الناس عمومی است، معصیت و گناه آنبسیار بزرگاست.»

منکربودن تخریب محیط زیست درپاسخ به پرسش دیگری از سوی حجت الاسلام فلاح زاده هم آمده است ؛آن جا که وی، ریختن زباله درطبیعت را ازمنظر حضرت آیت ا…خامنه ای حرام شمرده و به سؤالی دراین باره چنین پاسخ داده است:

«سوال:آیا ریختن پوست میوه و زبالههای تجزیهشدنی در کوه و دشت و طبیعت اشکال شرعی دارد؟

پاسخ :اگر این کار لطمه به اراضی، به طبیعت، به محیط زیست یا به سلامت مردم بزند حرام است. امروز گاهی یک کار اشتباه ضررش به کل جامعه اسلامی وارد میشود. بعضی از رفتارهای ما دیگر عمل شخصی محسوب نمیشود؛ ما میخواهیم یک کشوری را بهگونهای بسازیم که برای دیگران الگو باشد، بنابراین یکسری رفتارهای ما لطمههای عمومی مهمی دارد. حالا ممکن است زباله کوچکی باشد که از نظر حکم شرعی هم نمیتوانیم بگوییم که حرام است؛ اما همانها هم باز مراعاتش خوب است و پرهیز از این کارها پسندیده است.»

یکی ازمشکلات زیست محیطی، آلوده کردن دریا ورودخانه ها با رها کردن پسماندهای شیمیایی کارخانه ها درآب است که گاه، تلف شدن آبزیان یا به خطرافتادن سلامت زیست آبزیان ر ادرپی داشته است.حجت الاسلام فلاح زاده نظرفقهی رهبرمعظم انقلاب اسلامی را درباره آلوده کردن دریا چنین بازگفته است:

«سوال: ریختن زباله و پسماندهای مواد شیمیایی و نفتی به دریا اشکال دارد؟

پاسخ:اگر کاری انجام بدهیم که آرامش محیط زیست دیگران برهم بخورد یا حتی شرایط زیستی حیوانات و گیاهان بیجهت دچار مسئله بشود و آنها آزار ببینند، این کار جایز نیست. مخصوصاً این مسئله درباره دریاها که محیط زندگی بسیاری از موجودات و مخلوقات الهی است صدق میکند. آبزیان امروزه یکی از منابع مهم تأمین مواد غذایی انسانها هستند و بنابراین اگر به دریاها لطمهای وارد شود که همچنین به آبزیان هم لطمه بزند، این کار حرام است. منظور ما در اینجا از دریا اعم است و شامل دریاچهها و خلیجها و اقیانوسها و … هم میشود. علاوه بر این حکم شرعی، اگر هم این کار از نظر قانونی ممنوع باشد که تخلف از قانون جایز نیست و اگر جریمهای بابت این کار تعلق بگیرد، افراد باید بپردازند.»

امروزه مسئله آلودگی هوای کلانشهرها به یک معضل و چالش جدی تبدیل شده و سلامت بسیاری ازشهروندان را درمعرض خطر قرارداده است .دراین میان، به گفته صاحب نظران خودروها نقش پررنگی درآلایندگی هوا دارند . در همین زمینه، حجت الاسلام فلاح زاده استفاده ازخودروهایی را که آلایندگی بیش ازحد مجازدارند ،دارای اشکال دانسته وبه سوالی دراین باره چنین پاسخ داده است:

«سؤال: آیا استفاده از خودروهایی که آلایندگی بیش از حد مجاز دارند اشکال دارد؟

پاسخ:بله؛ بهطورکلی آلوده کردن این هوای صافی که خداوند برای تنفس افراد، گیاهان و حیوانات قرار داده است، کار شایستهای نیست. اما از نظر شرعی اگر واقعاً آلایندگی یک خودرو بیش از حد مجاز است که قانوناً ممنوع است استفاده از آن اشکال دارد. البته حتی اگر قانون هم منع نکرده باشد ولی صاحب خودرو تشخیص میدهد که آلایندگی این خودرو ضرر زیادی به دیگران میزند و واقعاً برای سلامت دیگران مضر است، باز هم استفاده از این خودرو جایز نیست.»

بخشی ازآلودگی محیط زیست به صنایع بزرگ برمی گردد که با نصب نکردن فیلتر،هوا را آلوده می کنند و سلامت محیط زیست را به مخاطره می اندازند.عضوهیئت استفتائات حضرت آیت ا…خامنه ای درپاسخ به سوالی دراین باره چنین گفته است:

«سؤال:استفاده نکردن مراکز صنعتی از فیلترهای هوای مناسب در خروجی پسماندهایشان به بهانه گرانقیمت بودن آنها که موجب آلودگی هوا و آسیبرساندن به سلامت مردم میشود، چه حکمی دارد؟

پاسخ:طبعاً هر کسی که میخواهد کارگاه یا کارخانهای راه بیندازد باید یک برآورد هزینهای داشته باشد و بسنجد که آیا میتواند این کار را انجام دهد یا نه. یکی از لوازم کارگاه و کارخانه فیلتر مربوط به هواست تا هوایی که متعلق به عموم مردم است آلوده نشود. اگر طبق قانون نصب فیلتر الزامی است، تخلف از آن جایز نیست. البته حتی اگر این مسئله در قانون هم ذکر نشده باشد و کارخانهای هوا را آلوده بکند و مردم به خاطر این مسئله در ناراحتی و مشقت باشند یا در ناراحتی هم نباشند اما به خاطر تنفس این هوای آلوده ضرر قابل توجهی متوجه آنان شود، این کار خلاف شرع است و کسی که با توجه این کار را انجام بدهد مرتکب حرام شده است.»

حضرت آیت ا…مکارم شیرازی هم درپاسخ به استفتایی دراین باره چنین فتوا داده اند:

«سوال: صنایعی که مدت ها بدون اطلاع کسی عوامل آلوده کردن محیط زندگی انسانها را فراهم آورده اند چگونه بری الذمه می شوند؟

جواب:سزاوار است از طرق ممکن، برای پاک کردن آلودگی ها به مقداری که موجبات آن را فراهم ساخته اند، تلاش کنند.»

بخشی ازآسیب های زیست محیطی ، ناظر به ازبین بردن جانداران است که یا توسط شکارچیان شکارمی شوند یا با وسایل دیگر از بین میروند. حضرت آیت ا…مظاهری درپاسخ به استفتایی ازبین بردن حیوانات غیرموذی را جایزندانسته وچنین فتوا داده اند:

«سوال: کشتن حیوانات غیر موذی مثل سگ و گربه چه صورتی دارد؟جواب:جایز نیست.»

درعین حال، کشتن حیوانات موذی مانند درندگان که یا به دام ها آسیب میرسانند یا برای انسان خطردارند ،امری مجازشمرده شده است.حضرت آیت ا…مکارم شیرازی دراین باره چنین فتوا داده اند:

«سوال:مشاهده می شود که حیوانات وحشی، از جمله خوک، خرس، گرگ و مانند آن، به محصولات و احشام روستاییان آسیب های جدّی وارد می کنند. اگر روستاییان بخواهند به حیوانات وحشی آسیب وارد کنند، توسّط محیط زیست به دادگاه معرّفی و دادگاه آنها را جریمه می نماید. در صورتی که مقابله با حیوانات وحشی از وظایف محیط زیست است، ولی به دلیل گستردگی محیط و امکانات کم این امر میسّر نمی شود. لطفاً بفرمایید:

الف) تکلیف شرعی کشتن حیوانات موذی (که بر خلاف قانون است) چیست؟

ب) اگر اشکال ندارد، پس تعارض شرع با قانون چگونه حلّ می شود؟

جواب:اگر واقعاً حیوانات موذی هستند و دولت قادر بر دفع آنها نمی باشد، مردم می توانند آنها را از بین ببرند.»

اگر درابتدای بحث اشاره شد که تخریب محیط زیست، امری «منکر» است وباید با توجه به احکام امربه معروف ونهی ازمنکر، تخریب کننده محیط زیست را نهی کرد ،تلاش درراستای حفظ وتوسعه محیط زیست هم، جزو امور«معروف» شمرده می شود؛ از این رو نذر های زیست محیطی، صحیح ومجازاست.حضرت آیت ا…مکارم شیرازی درپاسخ به استفتایی دراین باره فتوا داده اند:

«سوال:آیا می شود فعالیت های زیست محیطی را به عنوان نذر قرار داد؟ مثلا پاک کردن قسمتی از جنگل از زباله، و یا نذر کاشت درخت؟

جواب:چنین نذرهایی صحیح است.»

سخن آخراین که بر مبنای آیه شریفه«وَ الأَرْضَ وَضَعَها لِلأنام؛ زمین را برای خلایق آفرید.»(الرحمن/۱۰)، زمین و محیط زیست، حق عموم انسان هاست ،بنا براین استفاده از آن باید به گونهای باشد که امکان بهره برداری از محیط زیست برای نسل های آینده نیز وجود داشته باشد .