دوران بلوغ باستان‌شناسی‌دریایی در قسمت شمالی خلیج فارس

ایران از جمله کشورهایی است که از خطوط ساحلی طولانی برخوردار است و از شمال به دریای‌کاسپی و از جنوب به خلیج‌فارس متصل است. خلیج‌فارس هم‌چون پُلی میان شرق و غرب می‌باشد که محل تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های بزرگ است. در جهان باستان حتی امروز خلیج‌فارس یکی از پررفت و آمدترین مسیرهای تجاری و نظامی را به خود اختصاص داده. 

از همین رو خبرنگار حوزه علمی مارین نیوز به سراغ دکتر حسین توفیقیان مدیر گروه باستان‌شناسی زیرآب پژوهشکده باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور رفته و علاوه بر آگاهی از تاریخچه مطالعات باستان‌شناسی‌دریایی در قسمت شمالی خلیج فارس از نظرات ایشان در مورد بررسی‌های اخیر این گروه در سواحل جنوبی بوشهر جویا شد. 

نیاز به رمزگشایی از تاریخ ناشناخته در دهه 70، (1990) گروه کوچکی از باستان‌شناسان را به کاوش در شمال خلیج‌فارس واداشت؛ در سال 1372 (1993)  اولین گام‌ها با تشکیل گروه باستان‌شناسی‌دریایی در پژوهشکده باستان‌شناسی ایران برداشته شد و باستان‌شناسان برگزیده برای این گروه آموزش‌های غواصی را در جزیره کیش گذرانده و هم‌زمان با آموزش‌های غواصی تجهیزات مورد نیاز آن‌ها نیز از سازمان‌های دولتی و غیر دولتی خریداری گردید. قبل از آغاز فعالیت‌های میدانی یکسری از مطالعات اولیه شامل بررسی دقیق استعدادهای سواحل جنوبی کشور برای باستان‌شناسی دریایی توسط آقای مصطفی راستی‌دوست انجام گرفته و نقشه‌ای در این مورد تهیه گردید. اما نخستین فعالیت‌های منسجم و برنامه‌ریزی شده این گروه در سال 1379 (‌ 2000) و با بررسی‌های زیرآبی در پیرامون کرانه‌های بندر سیراف در استان بوشهر شکل گرفت. 

در همان سال (1379-2000) بندر سیراف با هدف یافتن نشانه هایی از بقایای واژگون شده بندر باستانی تا عمق 30 متری در زیر آب بررسی شد و در اعماق کم پراکندگی سفال‌ها با خمیره قرمز رنگ در همه جا دیده می‌شد. در سال 1385 (2006) نیز محموله ای  از یک کشتی باستانی در پیرامون کرانه‌های سیراف کشف شد که حاوی تعدادی زیادی آمفورای اژدری شکل بود که در سال 1388 (2009) بررسی های باستان شناسی دریایی به سرپرسی اینجانب بر روی محموله انجام شد. در سال 1391 (2012) نیز یک هیات مشترک ایرانی- آمریکایی به طور مشترک بررسی‌های باستان شناسی دریایی در کرانه‌های سیراف به عمل آوردند که بنده سرپرست ایرانی هیات و خانم سرنا خاکزاد سرپرست گروه باستان‌شناسان آمریکایی بود. همچنین حاصل پژوهش های بنده –حسین توفیقیان-  به صورت  مقاله‌هایی  منتشر که از آن جمله می‌توان به: تحلیل معماری بندر باستانی سیراف در بخش ساحلی: با تکیه بر مطالعات باستان‌شناسی‌زیرآب در مجله علمی و پژوهشی مطالعات باستان شناسی دانشگاه تهران و مطالعه دیوار ساحلی بندر تاریخی سیراف در همایش باستان شناسی دانشگاه بیرجند اشاره کرد.

پیرو گزارش ماهی‌گیران محلی به سازمان میراث فرهنگی استان بوشهر مبنی بر کشف قطعات سفال از بستر دریا، گروه باستان‌شناسی زیر آب پژوهشکده باستان‌شناسی با هدف مطالعه و شناسایی این بقایای فرهنگی، طی دو فصل کاری در زمستان 1381 و 1383 و با مشارکت غواصان حرفه‌ای از بخش خصوصی، اقدام به غواصی علمی در خلیج فارس نمود؛ در این عملیات جستجو در زیر آب، محوطه‌ای با ابعاد یک کیلومتر مربع در بستر دریا و به‌وسیله پیمایش غواصان مورد بررسی و شناسایی باستان‌شناسی قرار گرفت. در مطالعات باستان شناسی زیر آب سواحل بندر (ریگ ) گناوه در خلیج فارس، مواد فرهنگی شامل: خمره‌های اژدری شکل، خمره‌های کوچک و بزرگ ذخیره آب، جنگ افزارهایی مانند: کلاه خود، زره و آرنج‌بند و پراکندگی قطعات سفال در بستر دریا شناسایی گردید؛ در میان یافته‌های فرهنگی، تعداد اندکی خمره‌های اژدری شکل و تعداد بیشتری قطعات شکسته این سفال به همراه یک لنگر سنگی ابتدایی در بستر دریا شناسایی، ثبت و ضبط گردید. اشياء به دست آمده در فواصل متفاوت و به دور از هم به دست آمدند و هيچ نوع انسجامي بين آنها ديده نمي‌شد. مهم‌ترین مراکز شناسایی سفال اژدری که قابل مقایسه با نمونه بندر ریگ می‌باشد بدین شرح است: بندر مهرویان، بندر هزارمردان، گورستان شغاب، ریشهر، سواحل جنوبی شبه جزیره بوشهر ، بندر سیراف، بندر تاریخی نایبند، محوطه باستانی شوش، دشت میاناب شوشتر همچنین سواحل جنوبی خلیج فارس، شرق آفریقا، هندوستان، سیلان و بین النهریین می‌باشد همچنین به تازگی کتابی منتشر کردم تحت عنوان « بنادر تاریخی خلیج فارس در دوران ساسانی و صدر اسلام با تکیه بر مطالعات باستان شناسی و باستان شناسی زیر آب» که در آن به شرح کامل این کشفیات پرداخته‌ام؛

کشف قطعات سفال در آب‌های بوشهر واقع در سواحل این شهرستان توسط بخش تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر و نیز به تور افتادن این قطعات در تور ماهیگیران محلی باعث شد تا پژوهشکده باستان شناسی در سال 93 (2014) اقدام به انجام بررسی های اولیه باستان‌شناسی زیر آب در آن منطقه کند بر همین اساس کاوش‌های باستان‌شناسی زیرآب از اول مرداد ماه امسال (1395-2016) در آب‌های ساحلی شهرستان بوشهر آغاز شد که به مدت یک‌ماه به طول انجامید و دانشگاه علوم پزشکی بوشهر با پژوهشکده باستان شناسی به منظور انجام کاوش های باستان شناسی زیرآب در آبهای بوشهر  همکاری به عمل آورد و در این فصل از کاوش، چهار نفرغواص متخصص به انجام کاوش های باستان شناسی زیرآب پرداختند که طی آن موفق به کشف تعدادی خمره اژدری شد. در ابتدای کار از طریق بویه گذاری، نقاط اطراف محوطه تاریخی که قصد انجام کاوش آن را داشتیم، مشخص شد. محوطه تاریخی متعلق به کشتی تجاری غرق شده در دوره ساسانی است که به دلیل نزدیکی آن به ساحل به نظر می‌رسد، دیگر چیزی از آثار کشتی باقی نمانده باشد و تنها محموله آن سالم باقی مانده باشد. به جزء خمره های اژدری انواع خمره های دیگر نیز در این محوطه باستان شناسی زیرآب شناسایی شد که حدود 20 قطعه از این خمره ها جهت انجام مطالعات باستان شناسی از زیرآب خارج شد. همچنین دو خمره اژدری نیز جهت انجام مطالعات علمی از زیرآب خارج شده است که این اشیاء خارج شده از زیرآب طبق قوانین باستان شناسی کشور نباید از استان خارج شود و مطالعات آن باید در محل اداره میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر انجام شود. در نهایت نتایج دقیق‌تر این کاوش‌های باستان شناسی زیرآب در قالب مقالات علمی و گزارش های جامع تهیه خواهد شد. با توجه به اهمیت این محوطه تاریخی پرونده آن برای ثبت ملی آماده می‌شود.

با توجه به تصویب گروه باستان شناسی زیر آب در چارت جدید پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور، از این به بعد گروه یاد شده قادر خواهد بود ضمن تجهیز گروه به تجهیزات پیشرفته ، میتوانیم از میان فارغ التحصیلان باستان شناسی که آموزش غواصی دیده اند تعدادی را جذب نماید. برنامه آتی گروه باستان شناسی زیر آب، بررسی زیر آب سواحل خلیج فارس در محدوده بنادر تاریخی مانند بنادر مهرویان، سی نیز، گناوه، ریشهر و هزارمردان، جلالی، نمیرم یا بطانه و نای بند خواهد بود. همچنین برنامه‌هایی برای حفاظت و مرمت کشتی های تاریخی سواحل دریای مازندران خواهیم داشت. از مهمترین برنامه های گروه ، آموزش اعضاء در یکی از کشورهایی صاحب تجربه مانند ترکیه در حوزه باستان شناسی زیر آب خواهد بود که مذاکرات اولیه در این خصوص انجام شده است.