کاسپین از خشکی تا دریا

عضو ستاد توسعه فناوری حوزه انرژی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری 

مارین نیوز - دریای کاسپین، این بزرگ ترین دریاچه روی زمین از دوره پره کامبرین تا کنون دستخوش دگرگونی های مرفوتکتونیکی گوناگونی قرار گرفته و به عنوان یک دریاچه تکتونیکی به گونه متمایزی نسبت به دریاچه های اطراف خود همیشه شاخص بوده است. گودی جنوبی دریای کاسپین حاصل فرونشست زمین ساختی و بخش شمالی آن نتیجه بالا آمدگی های قاره ای و حاصل چین خوردگی های دوره میوسین و حتی خیزش های تکتونیکی دوره پلیو-کوارترنری است. در پره کامبرین حوضه دریای کاسپین جزئی از خشکی گندوانا بوده که صرفا از سنگ های متامرفیک تشکیل گردیده و تنها یک فرورفتگی کوچک را تشکیل می داده است که با جدا شدن از گندوانا و چسبیدن آن به خشکی اوراسیا تحولات زمین ساختی پی در پی را پشت سر گذاشته و بالاخره در آخرین مرحله تغییرات مرفولوژیکی اقیانوس تتیس به شکل کنونی در آمده است و در واقع دریای کاسپین در بخش مهمی از دریای مدیترانه کبیر یا مزوژه قرار گرفته است که از نظر ساختاری و مرفوتکتونیکی حائز اهمیت است.

دریای کاسپین در طی دوران های زمین شناسی تحولات چشم گیری را پشت سر نهاده است، به طوری که بعد از جدا شدن از خشکی بزرگ گندوانا بخش هایی از حوضه کاسپین مانند گرگان، لاهیجان، اسالم و شاندرمن به ویژه سنگ های دگرگون شده این مناطق بر اثر کوه زائی از آب خارج شدند و فوران های آتش فشانی زیادی در آن به وقوع پیوسته است. در دوره های کامبرین، سیلورین و دونین پس روی و پیش روی هایی صورت گرفته است که مناطقی مانند انزلی و ماسوله از آب خارج و مجددا به زیر آب قرار گرفتند.به دنبال کوه زایی هرس نین سنگ های دگرگون شده جنوب لاهیجان به طرف غرب یعنی حوالی ماسوله به گنیس و میگماتیت و میکاشیست تبدیل گشته اند. این حالت را در راستای کوه های قفقاز و تالشو ادامه آن به سمت کوه های هندوکش در افغانستان را می توان مشاهده کرد. بخش جنوبی دریای کاسپین در دوره پرمین در زیر آب بوده و ضخامت هایی از رسوبات آهکی با آب و هوای گرم شاهدی بر این مدعا است. در تریاس در نتیجه کوه زایی سیمرین انزلی و اطراف آن از آب بیرون بوده است. در اطراف ماسال و شاندرمن افق های اولترا بازیکی مشاهده می گردد مانند توده های گرانیتی لاهیجان و ماسوله که حاصل این کوهزایی هستند و باعث بسته شدن اقیانوسی بوده که در جنوب کاسپین قرار داشته و آثاری از پوسته اقیانوسی آن زمان را امروزه در جنوب غربی دریای کاسپین مشاهده می کنیم و با حرکت قاره پان افریکن باعث گردید که خرده قاره ایران به ویژه در کرتاسه پسین با اتصال به خشکی های شمالی دریای قدیمی تتیس در شمال ایران به تدریج از بین برود و در نهایت رسوبات تخریبی، دلتایی و ساحلی ته نشین گردد و این امر در بخش های شمالی دریای کاسپین منجر به خشکی زایی جنوب روسیه بعد از چین خوردگی قفقاز در غرب حوزه کاسپین و کوه های شمال در اورال گشته است. وجود آثاری از سنگ های آذر آواری و لاپیلی توف های به ضخامت های زیاد از نزدیک پونل به طرف آستارا و گردنه حیران در امتداد آستارا چای موید فعالیت های آتش فشانی در جنوب غربی کاسپین تا شمال قفقاز بوده است و رسوبات جدید کاسپین بر روی آن ها قرار گرفته است. 

آندره سوف زمین شناس روش 1932 ثابت کرد که دریای کاسپین، دریای سیاه و دریاچه آرال در دوره میوسن به هم متصل بوده و جز دریای بزرگی به نام تتیس بوده است که با اقیانوس های هند و اطلس ارتباط داشته است و در پلیوسین از هم جدا شده اند و در اواخر پلیوسین دوباره دریای کاسپین به دریای سیاه متصل گردیده است و احتمال می دهد این اتصال مربوط به دوره بین یخبندان بوده که آب در خشکی ها به حداکثر سطح گسترش خود رسیده است و دوباره در دوره یخبندان این اتصال قطع گردیده است.