باد موافق «شمال-جنوب» به سمت ایران می وزد یا همسایگان

مارین نیوز - دریاها، اقیانوس ها و مناطق آبی از عهد باستان تاکنون نقش کلیدی در  پیدایش تمدن های بشری، ساختن شهرهای باشکوه، استمرار مدنیت و تکامل بخشی به امپراتوری های بزرگ جهانشمول داشته است؛ به همین خاطر، بیشتر تاریخ نگاران معتقدند که رودخانه و دریا و به طول کلی مناطق آبخیز، بنیادساز تمدن بوده اند. اما شوربختانه توسعه سرزمینی در کشور بحران زده ما بر خلاف سنت و تجربه تحول آفرین شش هفت هزار سال دریاگرایی در حکمرانی های مستقر در فلات ایران، طی سده های اخیر به‌صورت پشت به دریا بوده و آثار و پیامدهای این مدل توسعه بر چهره پریشان آمایش سرزمینی کنونی این سرزمین هویداست؛ به گونه ای که نه تنها عرض و طول و محتوای سفره اقتصاد خانوارهای ایرانی هر سال کوچک و کوچکتر شده بلکه به لبه پرتگاه ورشکستگی آبی و مرز هشدار نسبت به احتمال بحران قریب الوقوع جنگ آبی با کشورهای همسایه، جدال‌های آب‌محور در پهنه عطشناک استان های مرکزی و حتی کوهستانی زاگرس و احتمال تنش های مردمی و جنگ داخلی نیز سقوط کرده ایم!

نتایج برخی پژوهش ها روایتگر این مدعاست که برخلاف میانگین جهانی که دوسوم از جمعیت ۸ میلیاردی جامعه بشری در فاصله ۶۰ کیلومتری سواحل مستقر هستند، تنها کمتر از ۱۰ درصد از جمعیت کشور ایران در این قلمروهای دریایی (سه استان شمالی و چهار استان جنوبی) استقرار دارند. این در حالی است که ایران به سبب برخورداری از افزون بر ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی و ۳۰ جزیره درون جغرافیای خلیج فارس، همجواری دریایی با ۱۲ کشور همسایه، عبور پنج کریدور و راهگذر بین‌المللی ترانزیت دریایی، وجود منابع قابل توجه انرژی (نفت و گاز) در خلیج فارس و دسترسی به آب‌های آزاد در سواحل مکران از موقعیت بسیار برجسته‌ای برای توسعه دریامحور بهره‌مند بوده و این غفلت تاریخی از توسعه و آبادانی قلمروهای دریایی و رونق‌بخشی به اقتصاد آبی کشور، از یکسو سبب هدررفت بسیاری از فرصت‌های ناب رشد و جهش اقتصاد ملی و از سوی دیگر قدرت یافتن رقبای منطقه‌ای و کسب درآمدهای سرشار توسط آنان شده است.

یکی از ده ها فرصت معطل مانده در گفتمان دیپلماسی اقتصادی دریامحور، فعال‌سازی ظرفیت‌های تحول‌آفرین راهگذر شمال- جنوب است؛ شبکه حمل و نقل ترکیبی گسترده ای شامل زیرساخت های ترابری دریایی، ریلی و جاده ای به طول ۷ هزار و ۲۰۰ کیلومتر که راه‌اندازی کامل آن می‌تواند با تغییر زنجیره‌های لجستیک علاوه بر کاهش هزینه و زمان تحویل کالا، جذب جریان حمل کالا و کسب سود چشمگیر از نیازهای اساسی کشورهای همسایه را برای اقتصاد بحران زده ایران فراهم کند. موافقتنامه راهگذر حمل و نقل بین‌المللی شمال - جنوب که در شهریور ماه ۱۳۷۹ در سن پترزبورگ به امضای وزرای حمل و نقل سه کشور ایران، هند و روسیه رسید؛ این راهگذر مهم یکی از مسیرهای مهم ترانزیتی در آسیای میانه است و کشورهای همکرانه آن هر یک با تشکیل اتحادیه و انعقاد قراردادهای همکاری در رقابتی همه‌جانبه به توسعه و تجهیز بنادر، جاده‌ها، ترمینال و مسیرهای ریلی خود می‌پردازند. در شرایط فعلی که کشتی اقتصاد حمل و نقل ایران در تالاب باتلاقی تحریم های خارجی و خودتحریمی‌ها و بی‌تدبیری‌های مدیریتی داخلی به گل نشسته است، فعال سازی این کریدور بین المللی با استفاده از دیپلماسی اقتصادی دریامحور با تاکید بر هم افزایی تمامی ارگانهای دریایی می‌تواند زمینه را برای همگرایی کشورهای اروپایی، آسیای غربی و آسیای میانه فراهم آورده و به عنوان یکی از مهمترین مسیرهای ارتباطی اوراسیا نقش آفرینی مهمی در تنظیم مناسبات قدرت و تعادل بخشی به اقتصاد داخلی و بین المللی داشته باشد.

به ویژه اینکه پس از رویداد جنگ اوکراین، اراده ایران و روسیه برای راه اندازی سریع کریدور حمل و نقل بین المللی شمال- جنوب جزم شد و روسیه نیز برای دور زدن تحریم‌ها اعلام آمادگی کرد در حل موانع کریدور شمال-جنوب به ایران کمک کند. 

تحرکات دیپلماسی دریایی کشورهای همسایه جنوبی خلیج فارس با محوریت عربستان به تازگی وارد فاز جدیدی از رقابت با کشور ایران شده و حتی داستان شتاب گرفتن ماراتن شکار فرصت های ترانزیت بین المللی تا بدانجا شدت گرفته  که کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، بزرگترین شریک تجارت بین المللی ایران و از بازیگران اصلی و سوپراستار اقتصاد جهانی را نیز در این وضعیت شهرآشوب داخلی ایران به بازی در زمین خود، فراخوانده اند. سران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در پایان چهل و سومین نشست این کشورها در ریاض( هفته سوم آذرماه ۱۴۰۱) با صدور بیانیه‌ای ادعاهای خود را درباره خطر ایران برای کشورهای منطقه به ویژه در حوزه اقتصاد انرژی، تجارت بین المللی و دیپلماسی منطقه ای، تکرار کردند. در این بیانیه آمده است: نگران اقدامات تشدیدکننده ایران در بی ثبات کردن امنیت منطقه هستیم. 

بر مخالفت خود با ادامه مداخله ایران در امور داخلی کشورها تاکید می‌کنیم. افزایش سطح اورانیوم از سوی ایران را محکوم و تأکید می‌کنیم که ایران باید با آژانس بین المللی انرژی اتمی همکاری کند. در بخش دیگری از این بیانیه آمده است: از برگزاری اجلاس سران کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و چین و اجلاس سران کشورهای عربی و چین در ریاض استقبال می‌کنیم. ما مشتاقانه منتظر نتایج این دو اجلاس هستیم تا به تقویت همکاری و مشارکت راهبردی با چین کمک کند. شورای همکاری همچنین از نتایج اجلاس سران آمریکا و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در چارچوب مشارکت راهبردی تمجید و بر حمایت خود از تصمیمات گروه اوپک پلاس برای دستیابی به تعادل در بازارهای نفت و انرژی تأیید کرد.

طی سال های اخیر با توجه به فرصت‌سوزی‌های مکرر ایران در بهره گیری از رویدادهای جهانی همچون اکسپوی دبی و به تازگی نیز جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ در قطر نه تنها صنعت حمل و نقل ایران نتوانست استفاده حداقلی برای شکار این فرصت ها داشته باشد، بلکه دچار  آسیب بزرگتری به نام خدشه دار شدن امنیت سرمایه گذاری در جلب سرمایه های خارجی و از دست دادن  سهم پیش بینی شده در بازار بزرگ خدمات دهی به بیش از ۲ میلیون نفر توریست ورزشی در منطقه خلیج فارس هم شدیم؛ آن هم بخاطر نداشتن هنر مدیریت بحران افکار عمومی، بی تدبیری مسئولان ناآگاه به مناسبات جهانی و تصویرهای نگران کننده ای که از «برند مقصد گردشگری ایران» در رسانه های بین المللی مخابره شد! این در حالی است که بر خلاف تصور ذهنی ناشی از پروژه «ایران هراسی» کشور ایران به دلیل پیشینه کهن صنعت دریانوردی و ظهور و بروز تمدن های دریایی که حتی در سده های متوالی به امپراتوری های جهانی تبدیل شدند، در کرانه شمالی خلیج‌فارس، ایران همواره کشوری مروج گفتمان صلح و رواداری با اقوام، مذاهب و ملل پنج قاره دنیا مبتنی بر اندیشه توسعه تجارت بین المللی بوده است؛  نیاکان ساحل نشین و دریاپیشه ما طی هزاران سال اخیر،  سبک بازاریابی و تعامل بازرگانی با خلق رویدادهایی زیبا لبریز از مفاهیم و ایده های انسانی حول محور گفتگو، تعامل خرده فرهنگ ها، عشق، دوستی اقوام و مذاهب، صلح طلبی و پرهیز از خشونت ورزی را خلق نموده و روزهایی از سال را برای ترویج و نمادسازی این گفتمان توحیدی، بشردوستانه و طبیعت گرایانه گرامی می‌داشته‌اند؛ به گونه ای که در این مناسبت ها به برگزاری آیین دریایی با لحاظ مناسک و رسم و رسوم خاصی می‌پرداخته‌اند؛ بر اساس منابع مکتوب، تاریخ شفاهی و مستندات تاریخی، ایرانیان نخستین ملتی هستند كه روز جهانی دریانوردی كه روز حقیقی آرامش دریا و آغاز مسافرت‌های مطمئن دریایی است را با درایت و هوش خدادادی ابداع كردند و افتخار تعیین این روز جهانی نیز متعلق به ایرانیان است. 

نیاکان باستان ما، روز دهم مرداد هرسال را كه برابر است با روز اول ماه اوت میلادی به نام «نوروز دریا» می‌نامیدند و آن را روز شروع دریانوردی قرار داده بودند و در این روز كه آغاز آرامش آب‌ها و بهار دریا و وزش بادهای موسمی است جشن می‌گرفتند و با گل و گیاه و شاخه سبز درختان خصوصاً با موز و نارگیل و میوه‌های گرمسیری به میانه دریا می‌رفتند و پس از شكر و سپاس به درگاه خداوند كه دریا را برای آنها آفریده و آن را رام و مسخر آنان ساخته است گل و گیاه و میوه‌ها را به نذر فرشته آب و دریا به پیشگاه خداوند هدیه می‌كردند و به آب‌های بیكران دریای پارس كه به اعتقاد ایرانیان شامل دریای سرخ، دریای فارس، دریای مكران، دریای هند و دریای چین می‌شد می‌ریختند و به شادی می‌پرداختند؛ آنان پس از یك روز شادمانی، به بنادر و جزایر و سواحل محل سكونت خود باز می‌گشتند و از فردای آن روز با امید فراوان به عنایت خداوند سفرهای دور و دراز دریایی خود را آغاز می‌كردند.

آیین «نوروز دریا»  در بین دریانوردان، دریاپیشگان و ساحل نشینان دریاهای سرخ، فارس، مكران و هند كه با گاهشماری دریایی ایرانیان آشنا بودند، در عصر حاضر هم در برخی روستاهای ساحلی جزیره قشم( با محوریت روستای سلخ در ساحل جنوبی جزیره قشم)، کنگ و مناطقی دیگر از کرانه ساحلی جنوب ایران، تاحدودی زنده و پربرجا مانده که می توان با حمایت حداکثری ارگان های دریایی  و همگرایی و همداستانی جامعه دریایی به ویژه بخش خصوصی، به عنوان یک « میراث ناملموس» در فهرست داشته‌های تمدنی بشری ثبت و ضبط شده و به صورت یک آیین فراگیر جهانی مورد توجه قرار گیرد و ثبت پرونده آن با رویکرد برندسازی «ایران صلح طلب؛ تمدن کهن دریایی» در مجمع عمومی سازمان بین المللی دریانوردی نیز مورد پیگیری و ثبت جهانی قرار گیرد.

جمهوری اسلامی ایران در چارچوب دکترین دیپلماسی دریایی که در کابینه دولت سیزدهم زمزمه هایی مبنی بر تقویت چنین گفتمانی از سوی سکان‌داران ارگان های دریایی، نهاد دیوان‌سالاری ساختمان پاستور با سکانداری معاون اول رییس جمهور ( صاحب کتاب در زمینه اقتصاد دریا) و مقامات وزارتخانه های مختلف به گوش می رسد، می تواند از طریق  افزایش تعاملات با همسایگان به ویژه کاهش سیاست تنش های منطقه ای با اعضای شورای همکاری خلیج فارس، تحقق عملی سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به منظور تبدیل به یک قدرت منطقه‌ای تاثیرگذار بر معادلات جهانی و نیز برخورداری از اقتصادی متنوع، چندمحصولی و غیروابسته به نفت، گفتمان «بازگشت به دریا و پیاده‌سازی نظام حکمرانی مبتنی بر توسعه دریامحور» را به‌عنوان یک راهبرد کلان و کلیدی برای تحول در سازوکارها و نظامات توسعه‌ای سرزمین و نیز تکوین و ارتقای تمدن ایرانی مدنظر قرار دهد. امروزه روز، گستره و دامنه ارتباطات دیداری، شنیداری و گفتاری بر بستر شبکه های اجتماعی و پلتفرم های استارتاپی، نقش برجسته ای در توسعه همکاری های بین المللی کشورها و نشر تجربیات و دستاوردهای تجاری، اقتصادی، علمی، فرهنگی، هنری و تاریخی ایفا می‌کند؛ پس در این هندسه، اگر دریا را آیینه نمای تمدن و فرهنگ بشری متصور باشیم، فعالان حوزه صنعت حمل و نقل دریایی در مقام طلایه داران تجارت بین المللی بسان رسانه‌های عصر جدید و روایتگران تبادل فرهنگی و سفیران اقتصادی و تمدن گستر یک ملت محسوب می شوند که اگر به دانش روزآمد دنیا در زمینه تولید محتوای رسانه ای مجهز شوند، می توانند فراتر از یک شهروند عادی شاغل در صنعت حمل و نقل، عمل نموده و کنش‌گری دیپلماتیک کوششگران این حرفه خطیر و پرمخاطره، می تواند ابعاد بین المللی و کارکردهای موثری در شکل دهی به افکار عمومی جهان و ساختن تصور مثبت و متمدنی از یک برند ملت- دولت داشته باشد.

این راهبرد و جهان بینی دریامدارانه در تامین منافع ملی کشور ایران، ترجمان فرهنگی و تمدنی روزآمدی است از اقتصاد پلتفرم دریاپایه که می توان با تکیه بر توان دانش، تخصص و قدرت تولید محتوای شماری افزون بر ۱۳۰هزار نفر عضو جامعه دریانوردی ایران و میلیون ها نفر فعال اقتصادی شاغل زیر چتر فراگیر حمل و نقل دریاپایه، شبکه ای فراگیر از دیپلماسی دریایی در عرصه جهانی، مقابله با ایران هراسی و ساختن تصویری نیکو و متمدنانه از برند ایران را در هندسه افکار عمومی جهانی بازنمایی کنند.