اردیبهشت و خرداد ماه هر سال اوج دلهره های آموزشی خانواده ها، دانش آموزان و دانشجویان است و معمولا از همین زمان برنامه ریزی برای سفر به قصد آب و هوا عوض کردن وخستگی از تن به در آوردن آغاز می گردد.
سواحل دریای خزر یکی از پر جاذبه ترین و مطرح ترین مکان های گردشگری در طول سال بوده که همواره میزبان میلیون ها مسافر و گردشگر داخلی و خارجیست و با توجه به تراکم بالای جمعیت استان های مجاور و تنوع اقلیم های نزدیک به آن، هدفی تقریبا محتوم برای سفرهای تابستانی محسوب می گردد.
علیرغم وسعت و گستردگی خلیج فارس و دریای عمان و باریکه ساحلی آن کمتر گزارشی از غرق شدن افراد به گوش رسیده یا رسانه ای می شود. با اینحال یکی از دغدغه های سالیانه مردم و مسوولین همواره آمار غرق شدن مسافران و حتی بومیان ساکن کناره دریای خزر است که با رسانه ای شدن آن، اوقات را به کام هر شنونده ای تلخ می کند و کاهش تعداد آن از مولفه های موفقیت استان های میزبان مسافر به حساب می آید.
در توضیح و تجزیه تحلیل پدیده غرق شدگی عوامل علمی متعددی دخیل هستند که می توانند در جای خود تک به تک مورد بررسی قرار گیرند (برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به: زمین شناسی حوضه جنوب خزر، از نگاهی دیگر؛ بحرینی – اتحاد. بهار1394).
توالی رسوبی نهشته شده در سواحل خزر حاصل فرایند حمل رودخانه های محلی بوده و از نظر سِنی جوان هستند. نرخ رسوبگذاری در دریای خزر بسیار بالا است (تاحدود 5/4 کیلومتر در هر میلیون سال برآورد شده است)؛ درنتیجه کمتر تحت تاثیر فرایندهای سنگ شدگی و از دست دادن آب قرار گرفته اند. لایه های رسوبی که به ترتیب موسوم به کاسپین جدید (نُوُکاسپین)، کاسپین قدیمی(Ancient Caspian) و آپشرون بوده و سنی کمتر از 5/2 میلیون سال دارند.
مطالعه رسوبات نواحی جنوبی ساحل خزر و همچنین نتایج حفاری سکوی نیمه شناور امیرکبیر در دریای خزر نشان داده که این رسوباتِ حمل شده، در نواحی ساحلی دلتاهای کوچک و پرشیبی را ساخته اند که دانه های آن متشکل از گِل (mud) و ماسه (sand) سست و سخت نشده و آب دار بوده و به دلیل فاصله کم از خاستگاه رسوبی، غربال نشده، درهَم و جورنشده هستند.
در قالبی کلی و عام می توان گفت دریای خزر علیرغم وسعت بسیار آن، دریایی (دریاچه ای) بسته محسوب می شود که تحت تاثیر عوامل جزر و مد قرار نمی گیرد. جریان های دریایی در آن متاثر از الگوی وزش باد بوده و دو نوع جریان، یکی جریان های معمول دریا به ساحل و دیگر جریان آبهای موازی با ساحل(longshore current) نواحی ساحلی را تحت تاثیر قرار می دهند. در محل تلاقی این دو جریان بر شدت آشفتگی، تلاطم آب، غلظت آب (به جهت حل شدن و یا تعلیق لایه های رُس، سیلت و ماسه) و فرسایش خطوط ساحلی افزوده می گردد.
اما در لبه هر خشکی به طور معمول، سکوی قاره ای(continental shelf) ایجاد می گردد که شیبی ملایم با پِیی سنگی و سخت شده داشته و در حقیقت ادامه پهنه قاره محسوب می گردد. گسل شمالی البرز با بریدن این دنباله یِ پهنه قاره ای مانع از تشکیل سکوی ساحلی با پِیِ سنگی متعارف گشته و موجب گردیده تا سواحل جنوبی خزر شیبی تند داشته باشند و رسوب رودخانه های محلی که به آن می ریزند بدون نظم و تحمل فرایندهای سنگ شدگی بر روی هم در دلتاهای کوچک و محدود محلی انباشته گردند.
این ویژگی ها در مجموع از سواحل خزر محیطی سست و ناپایدار و مستعد برای فرسایش دریایی می سازد که با مواج و متلاطم شدن آب می توانند در مقیاس کوچک و یا در مقیاس محلی کانال های زیردریایی را ایجاد نمایند که به راحتی زیر پای افراد حاضر بر روی سکوی کاذب ساحلی را می شوید. به این سواحل اصطلاحا سواحل با الگوی تخریبی (beach) اطلاق می گردد.
در سواحل نواحی جنوبی ایران، در کرانه های خلیج فارس و دریای عمان، بر خِلاف سواحل دریای خزر، افراد عادی و شناگران تا مسافت هایی دور از ساحل با احساس کف و بسترِ سنگی سخت و محکم می توانند به سمت دریا پیشروی کنند بدون اینکه نگران شسته شدن زیر پای خود باشند.
توصیه های ایمنی
از آنچه گفته شد نتیجه می شود که بر اساس آن ضرب المثل قدیمی مشهور، در سواحل خزر 'نباید بی گُدار به آب زد'. گدار در فرهنگ های فارسی به معنی پایاب یا ممرهای سنگ چین شده برای گذر عابران از عرض رودخانه اطلاق می شود.
1- توصیه های هواشناسی را جدی بگیریم. مواج بودن دریا بر شدت و وسعت فرسایش خطوط ساحلی می افزاید.
2- مناطق مطالعه شده سخت تر (پایدارتر) به ویژه در محدوده طرح های سالم سازی دریا حتی المقدور با ایجاد موج شکن های ساحلی (سنگ چین کردن سواحل) امن تر گردند.
3- بانوان، اطفال و شناگران نباید به هیچ عنوان به سمت نواحی دور از ساحل پیشروی کنند.
4- فرهنگ استفاده از جلیقه های نجات حرفه ای باید به ویژه از طریق رسانه ها اشاعه داده شده و به سختی توسط ناجیان غریق کنترل گردند. (جلیقه های بادکنکی با پوشش بادکنکی ضعیف مناسب استفاده در دریا نیستند.)
کورش اتحاد – شرکت نفت خزر – کارشناس ارشد ناظر بر عملیات زمین شناسی سکوی نیمه شناور امیر کبیر
سید رمضان بحرینی – رییس اداره عملیات زمین شناسی شرکت حفاری شمال (رییس سابق اداره زمین شناسی شرکت نفت خزر)
