صدای خفته انقراض از اعماق خزر

در یک گشت زنی معمولی در سواحل دریای خزر، صحنه ای دلخراش و در عین حال هشداردهنده مشاهده شد، لاشه بی جان یک قلاده فوک خزری، که امواج آرام دریا آن را به ساحل آورده بودند. این موضوع، بار دیگر زنگ خطر را برای وضعیت بحرانی این گونه در خطر انقراض و سلامت اکوسیستم دریای خزر به صدا درآورد.

به گزارش ایسنا، فوک کشف شده، یک فوک بالغ به نظر می رسید، با جثه ای متوسط و طول تقریبی حدود 1.5 متر؛ پوست خاکستری متمایل به قهوه ای آن، در اثر گذشت زمان و تماس با آب و آفتاب، رنگ پریده و کدر شده بود. بوی تند و ناخوشایند تجزیه، فضای اطراف لاشه را پر کرده بود که نشان می داد چند روزی از مرگ حیوان گذشته است.

علائم واضحی از تورم در ناحیه شکم و اندام ها دیده می شد که حاکی از آغاز فرآیند تجزیه بود. بافت های نرم در برخی نقاط شروع به متلاشی شدن کرده بودند.

در نگاه اول، هیچ جراحت آشکار و بزرگی که ناشی از برخورد شدید با شناور یا شکار مستقیم باشد، بر روی بدن مشاهده نشد. با این حال، در اطراف باله های عقبی و ناحیه گردن، رد زخم ها و خراشیدگی های عمیق تری وجود داشت که می توانست نشانه ای از درگیری، یا گیر افتادن در تورهای ماهیگیری رها شده باشد. این زخم ها که به نظر می رسید پس از مرگ یا کمی پیش از آن عمیق تر شده اند، نیازمند بررسی دقیق تر بودند.

چشمان فوک بسته و کدر بود، و دهانش کمی باز و بی جان به نظر می رسید. روزهای گذشته لاشه فوک هایی که در سایر سواحل استان به ویژه ساحل محمودآباد هم نظر رهگذران را جلب کرده بود علاوه بر فساد جسم بخشی از سر این گونه دریایی متلاشی شده بود.

به طور کلی، لاشه به نظر می رسید که مدت زمان زیادی در آب شناور بوده و سپس به ساحل آورده شده است.

البته با توجه به حجم بالای مسافر در سواحل دریای خزر صبح شنبه 28 تیر، ساحل نور نسبتاً آرام بود و امواج ملایمی به ماسه ها می رسیدند. اما در نزدیکی محل کشف لاشه و در امتداد خط ساحلی، مقادیر قابل توجهی از زباله های پلاستیکی، بطری ها، و قطعات تورهای ماهیگیری رها شده مشاهده می شد که شاهدی بر آلودگی های انسانی در این منطقه بودند. آسمان ابری و هوا خنک بود که بر غم انگیزی صحنه می افزود.

با توجه به وضعیت لاشه و عدم وجود جراحات واضح و بزرگ ناشی از ضربه مستقیم، می توان چندین فرضیه را برای علت مرگ این فوک مطرح کرد؛ اکبر برزگر یکی از صیادان مازندرانی که سال هاست روزیشان به دریا گره خورده است ، می گوید: گیر افتادن فوک در تورهای ماهیگیری محتمل است زیرا بارها شاهد بودیم گونه های مختلف آبزیان در تورهای صیادان صید می شود.

وی می افزاید: زخم های مشاهده شده در اطراف باله ها و گردن، قویاً احتمال خفگی در تورهای ماهیگیری رها شده یا حتی تورهای فعال را مطرح می کند. این یکی از دلایل اصلی مرگ و میر فوک های خزری می تواند باشد.

سیدمحسن کاظمی تبار رییس اداره محیط زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران نیز در گفت وگویی در خصوص تلف شدن فوک های خزری اظهار می کند: باتوجه به فساد پیشرفته لاشه فوک ها امکان انجام کالبدشکافی تخصصی و تشخیص دقیق علت مرگ فراهم نشد.

وی می گوید: باتوجه به استمرار اجرای برنامه اقدام ملی حفاظت از فوک خزری در کنار بحث پایش موضوع نمونه برداری تخصصی از لاشه ها نیز در دستور کار قرار دارد.

کاظمی تبار با اعلام اینکه تعداد لاشه های شناسایی شده فوک خزری در سواحل استان از ابتدای سال 1404 تاکنون به 39 قلاده رسیده است، می افزاید: نمونه برداری روی تنها لاشه یک قلاده فک خزری در میانکاله انجام شد که پاسخ این نمونه برداری هنوز اطلاع رسانی نشده است.

وی یادآور می شود: مردم و مسافران لازم است در صورت مواجه شدن با لاشه فک خزری موارد را با تماس با سامانه 1540 بیان کنند.

مدیرکل حفاظت از محیط زیست مازندران هم از روند صعودی تلفات فوک خزری در سواحل استان خبر می دهد و عوامل آلودگی، صید بی رویه و بیماری ها را از دلایل اصلی می داند. همچنین به تشریح برنامه اقدام ملی و نیاز به همکاری های منطقه ای پرداخت.

محمدرضا کنعانی، می گوید: فوک خزری در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در رده گونه های در معرض انقراض قرار دارد، به دلیل موقعیت جغرافیایی مازندران، بخش مهمی از نوار ساحلی این استان را برای عبور و زیست موقت خود برمی گزیند، اما با تهدیدات جدی مواجه است.

روند صعودی تلفات؛ از آلودگی تا تورهای صیادی

کنعانی با ابراز نگرانی از وضعیت موجود، تصریح می کند: بر اساس داده های مستند، روند تلفات فوک خزری در سواحل استان مازندران از سال 1399 تا 1404 افزایش چشمگیری داشته است که این موضوع زنگ خطر جدی برای بقای این گونه با ارزش است.

وی در پاسخ به این سوال که دلایل اصلی این مرگ ومیرها چیست، توضیح می دهد: بررسی های میدانی و گزارش های فنی ما نشان می دهد که آلودگی های نفتی و صنعتی از طریق رودخانه ها و سواحل، کاهش منابع غذایی ناشی از صید بی رویه و رقابت با گونه های مهاجم، بیماری های ویروسی مانند دیستمپر سگ سانان (CDV)، گرفتار شدن در تورهای صیادی و خفگی، برخورد با شناورها، استرس ناشی از فعالیت های انسانی و تغییرات اقلیمی، از مهمترین عوامل مرگ ومیر این گونه ارزشمند هستند.

مدیرکل محیط زیست مازندران همچنین به چالش تشخیص دقیق علت مرگ اشاره می کند و می افزاید: اکثر لاشه های مشاهده شده در وضعیت پیشرفته فساد هستند که کالبد شکافی و تعیین علت دقیق مرگ را دشوار می سازد. متأسفانه بسیاری از این مرگ ومیرها نیز در خود دریا اتفاق افتاده و لاشه ها توسط جریان آب به ساحل رانده می شوند.



اقدامات اجرایی در قالب برنامه اقدام ملی حفاظت از فوک خزری

کنعانی در ادامه به تشریح اقدامات اجرایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران در قالب برنامه اقدام ملی حفاظت از فوک خزری می پردازد که با همکاری دانشگاه تربیت مدرس نور و مرکز امداد و نجات فوک خزری در حال پیگیری است.

وی در این خصوص می گوید: ما اقدام به تدوین برنامه اقدام ملی و استقرار دبیرخانه دائمی آن در دانشگاه تربیت مدرس نور کرده ایم که مسئول هماهنگی علمی، فنی و اجرایی است. همچنین، ادارات شهرستانی محیط زیست با همکاری دامپزشکی و مرکز امداد، مسئول پایش روزانه، مستندسازی، نمونه برداری و دفن بهداشتی لاشه ها هستند.

مدیرکل محیط زیست مازندران از تجهیز مراکز امداد و نجات خبر داد و یادآور می شود: سه مرکز امداد در بهشهر (میانکاله)، بابلسر و تنکابن در حال تجهیز هستند تا بتوانیم واکنش سریع، کالبدگشایی و احیای احتمالی فوک های گرفتار را انجام دهیم.

وی ادامه می دهد: همچنین، کمیته مشورتی تخصصی با حضور متخصصان، سازمان های مردم نهاد و جوامع محلی برای مشارکت در تصمیم سازی، آموزش و حمایت اجتماعی تشکیل شده است.

کنعانی به توسعه آموزش های تخصصی نیز اشاره کرد و می گوید: به تازگی کارگاه اصول نمونه برداری و کالبدگشایی فوک خزری در تاریخ 4 خرداد 1404 در دانشگاه تربیت مدرس نور برگزار شد و نشست هماهنگی دستگاه های اجرایی نیز در تاریخ 5 خرداد در اداره کل محیط زیست استان برای تصویب نقشه راه اجرایی و تسریع در اجرا برگزار شد.

ضرورت دیپلماسی منطقه ای و پایش هوایی

کنعانی بر اهمیت همکاری های منطقه ای تأکید کرد و می افزاید: تقویت دیپلماسی منطقه ای در راستای الزامات کنوانسیون تهران و همکاری با کشورهای حاشیه خزر برای تبادل داده ها، تدوین پروتکل های مشترک و واکنش هماهنگ منطقه ای، برای حفاظت از این گونه حیاتی است.

مدیرکل محیط زیست مازندران به لزوم انجام پایش دریایی و هوایی برای شناسایی لاشه های سالم تر جهت بررسی و تعیین دلایل تلفات، تسریع در تکمیل تجهیزات مراکز امداد و نجات، تأمین منابع مالی برای نمونه برداری تخصصی و کالبدگشایی های علمی و همچنین طرح جمع آوری تورهای غیرمجاز و سرگردان (تورهای شبح) تأکید کرد.

وی از عموم مردم و صیادان نیز خواست تا در صورت مشاهده لاشه یا فوک زنده گرفتار، مراتب را سریعاً به ادارات محیط زیست اطلاع دهند تا اقدامات لازم صورت گیرد.

مرگ هر فوک خزری، با توجه به کاهش چشمگیر جمعیت این گونه در دهه های اخیر و قرار گرفتن آن در فهرست سرخ گونه های در خطر انقراض، یک ضایعه جدی زیست محیطی محسوب می شود.

این حادثه، بار دیگر ضرورت توجه جدی تر به حفاظت از این تنها پستاندار دریای خزر، کنترل آلودگی ها، مدیریت صحیح صید و جمع آوری تورهای رها شده را یادآوری می کند.

آشکارا پیداست که انقراض هر گونه جانوری می تواند به برهم زدن اکوسیستم منطقه و بروز آسیب هایی در پهنه دریا منجر شود. در حقیقت از بین رفتن این گونه می تواند به افزایش جمعیت برخی از موجودات و کاهش جمعیت برخی دیگر بینجامد که در نهایت بر کل زنجیره غذایی دریای خزر تأثیر می گذارد چراکه فک های خزری نقش مهمی در سلامت دریای خزر دارند و با خوردن ماهی های بیمار، به حفظ سلامت جمعیت ماهی ها و سایر موجودات کمک می کنند. در نتیجه نبود فک خزری در دریا منجر به عدم تعادل در اکوسیستم این دریا و آسیب به چرخه غذایی آن خواهد شد.