سهم عمده دریا در کشف داروهای ضدسرطان

به گزارش مارین نیوز، کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی برای پیشرفت در صنایع پایه و کلیدی، برنامه‌ریزی‌های گسترده و جامعی انجام داده و توان خود را بصورت هدفمند جهت تحقق این برنامه ها مدیریت می نمایند. بر این اساس تدوین نقشه راه فناوری‌های دریایی کشور از مهرماه سال 93 با همکاری کلیه خبرگان و متخصصین سازمان‌ها، ارگان ها، دانشگاه ها و شرکتهای دریایی آغاز گردید که تا کنون 11 محمور اصلی آن نهایی سازی شده است. 

یکی از محور های نقشه راه فناوری های دریایی "استخراج ترکیبات طبیعی از منابع دریایی" می باشد. ازین رو با دکتر مرتضی یوسف زادی عضو هیئت علمی دانشگاه هرمزگان و مسئول تدوین شناسنامه این محور، در مورد فرآیند تدوین و جزئیات آن به گفتگو پرداخته ایم.

اقیانوس ها به عنوان مادر منشاء حیات "یک منبع منحصر به فردی هستند" که مجموعه های مختلفی از محصولات طبیعی را از اسفنج ها، تونیکات ها، جلبک ها، نرم تنان و همچنین سیانوباکتر ها و دیگر موجودات دریایی را ارائه می نمایند. قدیمی ترین فسیل مربوط به استروماتولیت های دریایی است در حدود 5/3 میلیارد سال پیش؛ درحالیکه قدیمی ترین فسیل خشکی مربوط به 450 میلیون سال پیش است. بنابراین حیات دریایی بسیار قدیمی تر بوده و در نتیجه دوره تکاملی و اشتقاق طولانی تری را طی کرده است.

دریا بستر بسیار مناسبی جهت تحقیق و توسعه است؛ اما تاکنون همه پتانسیل آن شناخته نشده است. در حقیقت، بخش اعظمی از موجودات دریایی (به خصوص میکروارگانیزم های اولیه) هنوز ناشناخته باقی مانده اند که به تدریج در حال شناسایی هستند. حتی در مورد موجودات زنده شناخته شده نیز دانش کافی جهت مدیریت کارا و بهره برداری بهینه از آنها وجود ندارد.

محیط زیست دریایی از لحاظ تنوع زیستی و گونه های جدید میکروارگانیسمی و ماکروارگانیسمی بسیار غنی است و این جانداران می توانند، به عنوان منبعی از انواع تولیدات جدید مورد بهره برداری قرار گیرند. بیوتکنولوژی مدرن با ورود به این عرصه توانسته، یک فن آوری جدید را تعریف نماید که با بهره گیری از ارگانیسم های زنده دریایی در جهت ایجاد و یا اصلاح تولیدات ارزشمند در حوزه اقتصاد و سلامت، بتوان برخی از این تولیدات دریایی را تجاری سازی نمود، نظیر آنزیم های بدست آمده از ارگانیسم های دریایی که در امر تحقیقات زیست دارویی و فرآوری های غذایی کاربردهای بسیاری دارند و یا کاربری برخی پلی ساکاریدهای مشتق شده از ارگانیسم های دریایی درحوزه صنایع غذایی و شیمیایی.

با این وجود دانش ما در ارتباط با جانداران دریایی بسیار اندک است، حال آنکه قابلیت های آنها برای بهره برداری های کاربردی در امر تولیدات زیست پزشکی، بیوپلیمرها و بیوکاتالیست ها، پالایش زیستی، تولیدات غذای، فرآوری و ... بسیار نامحدود است. دریایی، مدتی بس طولانی است که و ابداع نمایند. از این رو تاکنون خیل عظیمی از تحقیقات در خصوص این محصولات فرعی (دور ریز) انجام پذیرقته است. در این میان، برخی زیست شناسان ترکیبات زیست فعالی را شناسایی نموده اند که توان تبدیل شدن به ترکیباتی مفید را برای مصارف انسانی دارا می باشند، نظیر پتانسیل های کاربردی پروتئین ها، لیپیدها، کیتین ها و مواد معدنی در پسماندهای فرآوری های زیستی که آنها را تحت عنوان مواد زیست فعال معرفی کرده و در سال های اخیر ارزش اقتصادی آنها افزایش چشمگیری داشته است.

در جهان در حال توسعه، سرطان به عنوان یکی از عوامل اصلی مرگ و میر، به یکی از بزرگ ترین چالش های علوم پزشکی و دارویی تبدیل شده است. بسیاری از ترکیبات زیست فعال با توانایی و پتانسیل ضدسرطانی، از موجودات دریایی مختلف نظیر اسفنج ها، تونیکات ها، نرم تنان و دیگر ارگانیسم های دریایی استخراج شده اند. آن ها می توانند ترکیبات پیچیده ضدتوموری تولید نمایند که به مراتب، موثرتر از ترکیبات موجود می باشند. برخی از ترکیبات دریایی تحت مراحل مختلف کارآزمایی های بالینی هستند. آن ها، متابولیتهای ثانویه حاصل از موجودات می باشند. طبق مطالعات مختلف، پتانسیل ضدسرطانی آن ها، عمدتا ناشی از عملکرد آنتی اکسیدانی، ضدتکثیری و ضدجهش آن ها می باشد. این ترکیبات کشف شده از موجودات دریایی، با مکانیسم های مختلفی چون آپوپتوزیس، تاثیر بر توازن توبولین-میکروتوبول (ضدمیکروتوبول)، مهار رگزایی، ضدتکثیر و سیتوتوکسیک، موجب تحریک مرگ سلولی می گردند. تحقیقات بیشتر بر روی حالات واکنش این ترکیبات بر روی چرخه سلولی و یا آپوپتوز سلول های سرطانی ضروری است. آینده دارو، از آن دریاست و دریا سهم عمده ای را در کشف داروها و به ویژه داروهای ضدسرطان، خواهد داشت.

حدود 15000 فرآورده طبیعی دریایی تاکنون شناخته شده است. اخیراً نیز 45 فرآورده طبیعی به دست آمده از دریا، برای کاربردهای دارویی در سطح کلینیکی مورد آزمایش قرار گرفته اند که تا کنون 2 عدد از آنها به عنوان دارو ثبت شده است.

از جمله فناوری های نو در این حوزه می توان 1) فناوری تولید مواد آرایشی 2) فناوری تولید بیوپلیمرها 3) فناوری تولید سوخت های زیستی 4) فناوری تولید کود زیستی 5) فناوری تولید فیلتر زیستی 6) فناوری تولید مکمل های غذایی 7) فناوری تولید شوینده ها 8) فناوری تولید اسید های چرب غیراشباع 9) فناوری تولید رنگ های ضدخزه 10) فناوری تولید رنگ های خوراکی 11) فناوری تولید دارو 12) فناوری تولید بیوپلیمرهای دارویی 13) فناوری تولید بیوسورفکتانت 14) فناوری تولید چسب زیستی 15) فناوری تولید واکسن اختصاصی آبزیان نام برد.

در جهان امروز، اقتصاد کشورهای توسعه یافته بر محور بنگاه های دارای فناوری پیشرفته شکل می گیرد. فناوری های برتر عموما از سرعت تغییرات بالاتر هزینه تحقیق و توسعه بیشتری برخوردار می باشند. برنامه ریزی در جهت توسعه پروژه هایی با فناوری پیشرفته از اهمیت بسزایی در فرایند توسعه کشور و بنگاه های اقتصادی برخوردار است. به سبب پیچیدگی بالای این فناوری ها و دانش محور بودن آن ها، بخش زیادی از این پروژه ها نیازمند همکاری های فناورانه با مجموعه های داخلی و خارجی است.

با توجه به اینکه سه چهارم کره زمین را آب فرا گرفته بسیاری از کشورها حتی آنهایی که دارای مرزهای آبی نیستند برای بهره برداری از دریا دارای برنامه هستند. در زمینه استفاده و کاربرد های ترکیبات طبیعی، با توجه به شناخت نسبی از ترکیبات طبیعی در خشکی و بهره برداری از آنها، اولویت بسیاری از کشورها کشف و بهره برداری از ترکیبات طبیعی دریایی است. لذا هر کشوری در این حوزه سریعتر و با قدرت بیشتری وارد شود نسبت به سایر رقبا برتری پیدا می کند. اگر یکی از مولفه های اصلی برای موفقیت و فروش محصول هر شرکتی نواوری و خلاقیت باشد، ترکیبات طبیعی دریایی بخاطر بکر بودن و کمتر مورد بهره برداری واقع شدند تامین کننده این مولفه خواهند بود.

حوزه استخراج ترکیبات طبیعی از منابع دریایی عمدتا در ذیل دانش زیست فناوری دریا قرار می گیرد. زیست فناوری به عنوان یکی از فناوری های نویدبخش و مهم موجود برای بشر مورد توجه است. در حالی که فرایند های زیست شناختی در زمان های گذشته به شکل تخمیر، پنیرسازی و پخت نان مورد استفاده بوده است، در سال های اخیر، توسعه های صورت گرفته در زمینه زیست فناوری و کاربرد آن در صنعت، فرصت های تجاری فراوانی را ایجاد کرده است. زیست فناوری، توانایی تغییر صنایع قدیمی را علاوه بر ایجاد نوع جدید آن دارد. فرایندها و کالاهای توسعه یافته از طریق زیست فناوری، کاربردهای بیشتر تجاری در بخش های صنعتی، کشاورزی و درمانی دارند و افزایش کالاها و خدمات در این بخش ها، قادر است که منجر به بهبود کیفیت زندگی انسان ها شود.

زیست فناوری به عنوان فناوری که کاربردهای آن موجب ارتقای سطح زندگی است، از جنبه های گوناگونی می تواند به بهبود بهداشت در کشورهای در حال توسعه کمک کند. امروزه، حوزه زیست فناوری پیشرفته به خصوص توسعه زیست داروها، توجه عمومی فزاینده ای را به خود جلب نموده است.

کشور ما با درک درست از اهمیت و جایگاه زیست فناوری با تشکیل ستاد زیست فناوری و اولویت دهی به تحقیقات به این حوزه، ایران را امروزه به جایگاه اول در منطقه و سوم آسیا و صحبت از رتبه 14 تا 21 در این حوزه در سالهای مختلف در دنیا رسانده است.

در حوزه ترکیبات طبیعی از منابع دریایی مانند حوزه های دیگر نسبت به بهره برداری از خشکی عقب تر هستیم و در حقیقت می توان گفت در حال حاضر در این حوزه در ابتدای راه هستیم.  علی رغم پتانسیل های فراوان دریایی به دلایل مختلف بهره برداری مناسب صورت نگرفته است. جدا از مشکلات تکنیکی و سختی کار در دریا که در تمامی کشورها بوده و به همین دلیل در دنیا حوزه دریا از خشکی عقب تر هست، به خاطر عدم توجه جدی مدیران و محققین به این حوزه در کشور ما در گذشته، که مهمترین دلیل عقب ماندگی کشور در این حوزه میدانم، بهره برداری مناسبی از دریا صورت نگرفته است. از دلایل دیگر این عقب ماندگی می توان به جوان و تازه تاسیس بودن رشته های تخصصی دریایی، عدم وجود دانشگاه های تراز اول کشور در نوار ساحلی، عدم شناخت شرکتها و صنایع از قابلیت های دریایی و ... میتوان نام برد. مثلا علی رغم کاربردهای فوق العاده زیاد ترکیات طبیعی دریایی در صنایع آرایش و بهداشتی در دنیا، شرکت های فعال در این حوزه در کشور تعداد خیلی کمی محصولی با استفاده از منابع دریایی تولید می نماید که دلیل ان را بیشتر به عدم شناخت از پتانسیل های دریا می دانم. 

با توجه به اینکه شناخت دقیقی از حوزه دریا و قابلیت های آن در کشور وجود ندارد و با توجه به نحوه شکل‌گیری و مسیر رشد صنایع دریایی در کشورهای صاحب نام، نیازمند برنامه ریزی و تعیین اولویت در این حوزه هستیم. انتظار می رود که در قالب این نقشه راه و انتخاب اولویت هایی از فناوری های دریایی که از نظر جذابیت و توانمندی در کشور مزیت داریم، بتوان با مصرف بهینه منابع مادی و انسانی، خلا های توسعه ای و عقب ماندگی های پیش آمده در این حوزه سریعتر جبران گردد.

نکته ای که من میخواهم روی آن تاکید کنم و در حوزه های دیگر هم معتقد به آن هستم، انتخاب فناوری و توسعه در مسیری هستیم که در آن حوزه از جهت زیر ساخت و منابع انسانی در کشور مزیت داریم و جذابیت های سایر فناوری ها علی رغم اهمیت و نقششان در دنیا اگر درکشور پتانسیل آن وجود ندارد سرمایه گذاری صورت نگیرد. کشورهای مختلف براساس مزیت های نسبی خود، به برخی حوزه ها، توجه ویژه ای دارند. بسیاری از کشورها ترجیح می دهند، توجه و توان خود را به جای تلاش برای افزایش تعداد حوزه های مورد توجه، به بیشتر کردن عمق و پیشتازی در سطح بین المللی (در آن حوزه-ها) معطوف کنند و امیدوارند که از این راه، با ایجاد یا حفظ مزیت های نسبی و رقابتی، در روابط جهانی، نقشی مؤثر و فعال داشته باشند.

در شرایط حاضر نه کشور منابع نامحدود دارد و نه فرصت آزمون و خطا (چون فرصت های فراوانی را تاکنون از دست داده ایم)، لذا با اولویت دادن به فناوری های که در کشور مزیت داریم و بهره برداری از آنها بهتر و سریعتر کشور را در مسیر توسعه یافتگی قرار می دهد و توجه کنیم که کشورهای توسعه یافته صنعتی نیز در همه زمینه ها خودکفا و توسعه یافته نیستند.

نهایتا برای توسعه یافتگی و جبران عقب ماندگی در حوزه های جدید نیازمند نقشه راهی که هدایت کننده منابع مادی و سرمایه های انسانی در صنایع و فناوری های اولویت دار کشور هستیم.

اگر شرکتها و صنایع بزرگ کشور در حوزه ترکیبات طبیعی علاقمند یا توانمند به فعالیت و تولید بودن تاکنون ورود نموده و فعالیت می نمودند، لذا بار اصلی توسعه در این حوزه بیشتر متکی به شرکتهای دانش بنیان جوان و چابک هست. همچنین فراموش نکنیم که دانش و تجربه ما در حوزه ترکیبات طبیعی جدید و بیشتر ناشناخته هست و این وظیفه محقیقن و فارغ التحصیلان تحصیلات تکمیلی هست با راه اندازی شرکتهای دانش بنیان دانش جدید کسب شده در این حوزه را به فناوری تبدیل نموده و در اختیار جامعه و صنعت قرار دهند.

از جمله اولویت های پژوهشی و صنعتی کشور در این حوزه می توان به فناوری تولید مواد آرایشی و بهداشتی، فناوری تولید بیوپلیمرها، فناوری تولید سوخت های زیستی اشاره کرد.

یک نمونه از فناوریهایی در حوزه ترکیبات طبیعی که می تواند علاوه بر اینکه برای کشور اشتغال زا باشد، میتواند از خروج ارز و جلوگیری از قاچاق موثر باشد استفاده از ترکیبات دریایی صنایع آرایشی و بهداشتی می باشد.

 

هر چند اطلاع جامعی از مصرف لوازم آرایشی و بهداشتی در کشور بخاطر حجم گسترده قاچاق آن وجود ندارد ولی بر اساس برخی امارها كشور ما مقام هفتم را در جهان داراست و در واردات و مصرف مواد آرایشی دومین مصرف كننده لوازم آرایشی در خاورمیانه است. ضمن آن كه بسیاری از این لوازم آرایشی از طریق قاچاق و تجارت چمدانی وارد كشور می گردد و به خاطر غیراستاندارد و تقلبی بودن موجب بروز عوارض جسمی و صدمات پوستی و بیماریهای مختلفی همچون آلرژی پوست، زخم های پوستی و حتی سرطان می شود.