در دهههای اخیر، رشد روزافزون آلودگیهای زیستمحیطی و تغییرات اقلیمی، سیاستگذاران و صنایع مختلف را به سمت اتخاذ راهکارهای نوین برای کاهش آلایندگی و بهرهگیری از منابع انرژی پایدار سوق داده است. صنعت دریایی، که نقش مهمی بهعنوان یکی از ارکان اصلی تجارت بینالمللی ایفا میکند، نیز از این تحولات بیتأثیر نمانده و کشورهایی نظیر اتحادیه اروپا، بریتانیا، ترکیه و برخی از کشورهای شرق آسیا به اجرای سیستمهایی مانند «طرح تجارت آلایندگی (ETS)» روی آوردهاند تا انتشار گازهای گلخانهای را کاهش دهند. این متن با هدف بررسی تجربیات موفق این کشورها و ارائه راهکارهایی برای گذار صنایع ایران، بهویژه صنعت دریایی، به سمت پایداری و تأمین مالی پروژههای تولید سبز تدوین شده است. در این راستا، ابتدا اهمیت کاهش آلایندگی در صنایع ایران مورد توجه قرار میگیرد، سپس تجربههای بینالمللی مرور شده و در نهایت پیشنهادهایی برای توسعه پایدار در ایران ارائه میشود.
ایران بهعنوان کشوری با ظرفیتهای گسترده در حوزه حملونقل دریایی، صنایع سنگین، انرژی و تولید، با چالشهای متعددی در زمینه آلودگی زیستمحیطی مواجه است. استفاده گسترده از سوختهای فسیلی در حملونقل دریایی و فعالیتهای صنعتی، انتشار حجم بالای گازهای گلخانهای و عدم بهرهگیری از فناوریهای نوین از جمله عواملی هستند که بحرانهای زیستمحیطی را در این کشور تشدید کردهاند. این وضعیت ضرورت بازنگری در سیاستها و رویکردهای صنعتی را بیش از پیش آشکار میسازد. بهرهگیری از تجربیات سایر کشورها در تدوین قوانین مؤثر و ایجاد مشوقهای مالی برای گذار به سمت انرژیهای پاک میتواند بهعنوان راهکاری کلیدی برای حرکت ایران به سوی توسعه پایدار عمل کند. در واقع، کاهش آلایندگی نهتنها به حفظ محیط زیست کمک میکند، بلکه میتواند زمینهساز ارتقای جایگاه ایران در عرصه تجارت جهانی و افزایش رقابتپذیری صنایع آن شود.
یکی از نمونههای موفق در این زمینه، تجربه اتحادیه اروپا است که از سال 2024 سیستم تجارت آلایندگی (ETS) را برای صنعت دریایی اجرایی کرده است. این سیستم کشتیهای با ظرفیت بیش از 5000 تن را ملزم میکند تا هزینه انتشار گازهای گلخانهای خود را پرداخت کنند. در کنار این الزام، اتحادیه اروپا با سرمایهگذاری در توسعه سوختهای جایگزین مانند هیدروژن، آمونیاک و همچنین برقیسازی بنادر، گامهای مؤثری در کاهش آلایندگی برداشته است. به همین ترتیب، بریتانیا نیز با اجرای طرح ETS و سیاستهای مالی جدید، از جمله تخصیص یارانه و تسهیلات بانکی کمبهره به شرکتهای فعال در حوزه سوختهای پاک و توسعه زیرساختهای برقی برای کشتیها در بنادر، به توسعه زیرساختهای سبز پرداخته است. این اقدامات نشاندهنده تعهد این کشور به کاهش اثرات زیستمحیطی صنعت دریایی است.
ترکیه نیز در راستای همسویی با استانداردهای اتحادیه اروپا، طرح ETS ملی خود را طراحی کرده است. این کشور با اجرای برنامههای مالیاتی بر آلایندهها و ارائه تسهیلات به صنایع برای سرمایهگذاری در تکنولوژیهای سبز، توانسته است پیشرفت قابلتوجهی در کاهش آلایندگی داشته باشد. از سوی دیگر، چین بهعنوان یکی از کشورهای پیشرو در این حوزه، با سرمایهگذاری کلان در توسعه ناوگان دریایی سبز و استفاده از کشتیهای مجهز به سوخت LNG، هیدروژن و برق، گامهای بلندی برداشته است. سیاستهای تشویقی دولت چین، مانند تخصیص بودجههای ویژه به شرکتهای کشتیرانی برای جایگزینی ناوگان قدیمی با کشتیهای کممصرف، نقش مهمی در موفقیت این کشور ایفا کرده است. این تجربیات نشان میدهند که ترکیب سیاستهای تشویقی، سرمایهگذاری هدفمند و تدوین قوانین سختگیرانه میتواند به کاهش آلایندگی و توسعه پایدار منجر شود.
با توجه به این تجربیات، برای ایران نیز راهکارهایی پیشنهاد میشود که میتواند مسیر توسعه پایدار را هموار کند. نخست، طراحی و اجرای یک سیستم تجارت آلایندگی (ETS) داخلی برای صنایع بزرگ، بهویژه صنعت دریایی، با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی کشور و ارائه مشوقهای مالی به شرکتها برای کاهش تولید آلایندهها، میتواند مؤثر باشد. همچنین، تأمین مالی برای توسعه کشتیهای کممصرف و استفاده از سوختهای جایگزین مانند LNG، هیدروژن و انرژی خورشیدی از طریق همکاری با بانکهای داخلی و خارجی، گامی مهم در این مسیر خواهد بود. تعامل با سازمانهای بینالمللی مانند سازمان بینالمللی دریانوردی (IMO) و اتحادیه اروپا نیز میتواند به جذب سرمایهگذاری خارجی در پروژههای دریایی سبز کمک کند.
علاوه بر این، الزام بنادر به استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر، از جمله تجهیز بنادر کشور به سیستمهای برقرسانی برای کشتیها (Shore Power) و توسعه نیروگاههای تجدیدپذیر در مناطق بندری، میتواند به کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی منجر شود. تدوین بستههای حمایتی شامل معافیتهای مالیاتی، وامهای کمبهره و یارانه برای شرکتهای دریایی که به سمت کاهش آلایندگی و استفاده از فناوریهای نوین حرکت میکنند، نیز از دیگر پیشنهادهای کلیدی است. در همین راستا، راهاندازی تجارت جلوگیری از آلایندگی میتواند منابع مالی قابلتوجهی برای ایران فراهم کند. ایران میتواند با ایجاد یک بازار داخلی برای تجارت مجوزهای انتشار گازهای گلخانهای، مشابه ETS اروپا، صنایع پرآلاینده را ملزم به خرید مجوزهای انتشار کند و درآمد حاصل از این سیستم را مستقیماً به سرمایهگذاری در فناوریهای پاک و ارتقای زیرساختهای دریایی سبز اختصاص دهد.
مشارکت در بازارهای بینالمللی کربن و فروش اعتبارهای کاهش آلایندگی (Carbon Credits) به کشورهای متعهد به کاهش انتشار گازهای گلخانهای نیز یک فرصت اقتصادی مهم برای ایران به شمار میرود. درآمد حاصل از این تجارت میتواند به توسعه انرژیهای تجدیدپذیر و بهینهسازی مصرف سوخت در صنعت دریایی و سایر بخشهای صنعتی اختصاص یابد. این سرمایهگذاریها، چه از طریق منابع داخلی و چه خارجی، نهتنها به کاهش آلودگی کمک میکنند، بلکه باعث افزایش بهرهوری، کاهش هزینههای تولید و بهینهسازی مصرف انرژی خواهند شد. در بلندمدت، کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی، بهبود کارایی ناوگان دریایی و توسعه زیرساختهای سبز میتواند به بازگشت سرمایه و افزایش سودآوری صنایع منجر شود.
در نهایت، گذار صنایع ایران، بهویژه صنعت دریایی، به سمت تولید و حملونقل پایدار، نهتنها امری ضروری و اجتنابناپذیر است، بلکه میتواند بهعنوان فرصتی برای توسعه اقتصادی و زیستمحیطی تلقی شود. بهرهگیری از تجربیات موفق سایر کشورها و اجرای سیاستهای تشویقی میتواند ضمن کاهش آلودگیهای زیستمحیطی، زمینهساز ایجاد فرصتهای جدید سرمایهگذاری در حوزه تولید و تجارت پایدار شود. این تحول نهتنها به بهبود کیفیت زندگی و حفظ محیط زیست کمک خواهد کرد، بلکه با افزایش رقابتپذیری صنایع ایرانی در بازارهای بینالمللی، جایگاه ایران را در عرصه جهانی تقویت خواهد کرد. حرکت به سوی پایداری، اگرچه نیازمند برنامهریزی دقیق و تعهد بلندمدت است، اما نتایج مثبت آن در ابعاد زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی غیرقابلانکار خواهد بود.