تغییرات اقلیمی و افزایش ناگهانی سطح آب دریاها، نوار ساحلی ایران را به یکی از حساس‌ترین مناطق کشور تبدیل کرده است؛ تهدیدی جدی برای زیرساخت‌ها و سکونت‌گاه‌های انسانی. تحریریه مارین‌نیوز بررسی می‌کند چرا مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی (ICZM) هنوز در سیاست‌گذاری‌ها مغفول مانده، چگونه امنیت ایران را در معرض خطر قرار می‌دهد، و با چه اراده‌ای می‌توان با تکیه بر داده‌های علمی، این وضعیت را تغییر داد.
مارین نیوز – گروه محیط زیست و پایداری دریایی
دریا ؛ فرصت همراه با تهدید پنهان
در نگاه نخست، دریا برای ما ایرانیان نمادی از فرصت‌های اقتصادی، تجارت، ماهیگیری و گردشگری است. اما در ورای این فرصت‌ها، تهدیداتی پنهان در دل دریاها نهفته‌اند که اگر به‌درستی شناخته و مدیریت نشوند، می‌توانند به چالش‌های جدی در مسیر توسعه ملی و منطقه‌ای تبدیل شوند.
در سال‌های اخیر، یکی از تهدیدات فزاینده برای مناطق ساحلی، افزایش ناگهانی سطح آب دریاها و رودخانه‌ها است؛ پدیده‌ای که به دلیل طوفان‌های دریایی، امواج ناشی از فشار کم جوّی (storm surges)، سونامی‌ها و بارش‌های شدید رخ می‌دهد. این افزایش ناگهانی، سبب ورود حجم بالایی از آب به خشکی در بازه زمانی کوتاه می‌شود و پیامدهایی مانند آب‌گرفتگی گسترده، تخریب زیرساخت‌ها، آسیب به سکونت‌گاه‌های انسانی و نابودی زیست‌بوم‌های ساحلی را در پی دارد.
این وضعیت که پیش‌تر غالباً با هشدارهای قبلی قابل پیش‌بینی بود، اکنون تحت تأثیر تغییرات اقلیمی جهانی، با سرعت بیشتر و هشدار کمتر رخ می‌دهد. نمونه اخیر آن، سیل ویرانگر تگزاس بود که در اثر بالا آمدن سریع رودخانه Guadalupe رخ داد؛ تنها در دو ساعت، سطح آب این رودخانه بیش از ۱۰ متر افزایش یافت و ده‌ها نفر جان خود را از دست دادند یا مفقود شدند.
چنین مخاطراتی کشورهایی نظیر ایران را نیز تهدید می‌کند؛ به‌ویژه در سواحل جنوبی که در معرض طوفان‌های شکل‌گرفته در اقیانوس هند قرار دارند.
چرا این اتفاقات برای ایران هم مهم است؟
ایران با بیش از ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی در شمال (دریای خزر) و جنوب (خلیج فارس و دریای عمان)، مستقیماً در معرض پدیده های دریایی با منشأ اقلیمی قرار دارد. این تهدیدات به ویژه در جنوب کشور، با طوفان هایی که در اقیانوس هند شکل می‌گیرند، بارها تجربه شده‌اند:
• طوفان گونو (1386) با سرعتی بیش از ۲۰۰ کیلومتر در ساعت، بخش هایی از جنوب ایران به ویژه بندر چابهار را درگیر کرد. این طوفان از نیرومند ترین پدیده های اقلیمی ثبت شده در دریای عمان بود که منجر به تخریب اسکله ها، قطع ارتباطات جاده ای و خسارات مالی گسترده شد.
• طوفان مکونو (1397) موجب سیلاب وسیع در استان های سیستان و بلوچستان و هرمزگان شد. حجم بارش در برخی مناطق به بیش از ۱۰۰ میلی متر در چند ساعت رسید.
• طوفان شاهین (1400) با ورود به سواحل دریای عمان، سطح آب را بالا آورد و موجب آسیب به تأسیسات بندری، تخلیه مناطق مسکونی و بسته شدن مسیرهای ارتباطی شد.
این نمونه ها نشان می‌دهد که پدیده های دریایی برای ایران، نه فقط یک تهدید نظری، بلکه واقعیتی تجربه شده هستند. با شدت گرفتن نوسانات اقلیمی، قدرت تخریبی این پدیده ها نیز افزایش یافته و اگر در طرح توسعه دریا محور لحاظ نشوند، می‌توانند زیرساخت های حیاتی کشور را تهدید کنند.
الگوهای جهانی توسعه پایدار چه میگویند؟
در چشم انداز جهانی، توسعه مناطق دریایی و ساحلی دیگر صرفاً بر بهره برداری اقتصادی متکی نیست، بلکه بر پایه حفاظت از منابع طبیعی و اکوسیستم های دریایی بنا شده است. رویکرد هایی مانند اقتصاد آبی بانک جهانی یا برنامه های توسعه پایدار دریایی سازمان ملل نشان می‌دهند که کشورها باید از ابزارهایی مانند حسابداری زیست محیطی، مدیریت مشارکتی ذی‌نفعان و ارزیابی تهدیدات اقلیمی برای توسعه پایدار مناطق ساحلی بهره بگیرند.
در این الگو ها، مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی (ICZM) به‌عنوان یک ابزار کلیدی برای کاهش مخاطرات فیزیکی و اقلیمی شناخته می‌شود. تمرکز اصلی این مدیریت، حفاظت از نوار ساحلی در برابر پدیده هایی نظیر فرسایش، طوفان های شدید، سونامی و بالا آمدن سطح دریاست. با این حال، در بسیاری از کشورها، دامنه این مدیریت به مناطق ساحلی فراتر از نوار ساحلی نیز گسترش یافته و به‌عنوان بستری برای پشتیبانی از زیرساخت های حیاتی، امنیت غذایی، اشتغال پایدار و حفظ اکوسیستم ها عمل می‌کند.
بر اساس این الگو ها، توجه به تهدیدات دریایی نه تنها بخشی از حفاظت محیطی، بلکه پیش شرط توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق ساحلی به شمار می‌رود.
طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی ایران چیست؟
طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی ایران (ICZM) یک برنامه ملی است که با هدف هماهنگ سازی فعالیت ها، کاهش تعارضات کاربری و حفاظت از نوار ساحلی تدوین شده است. در این طرح، نوار ساحلی به محدوده ای گفته می‌شود که از خط مبدا در دریا تا خط خطر در خشکی امتداد دارد و تحت دو سطح مدیریت قرار می‌گیرد:
• مدیریت مستقیم: تمرکز بر تهدیدات فیزیکی مانند فرسایش، طوفان های دریایی، سونامی و بالا آمدن آب دریاست.
• مدیریت نظارتی: با دیدی فرا گیر تر، بر حفاظت از اکوسیستم های دریایی و تنظیم کاربری اراضی نوار ساحلی تمرکز دارد.
با این حال، ICZM ایران صرفاً به نوار ساحلی محدود نیست. پهنه های دریایی (از منطقه انحصار اقتصادی) و خشکی (تا انتهای حوزه آبخیز) نیز در چارچوب این طرح دیده شده‌اند. برای تعیین کاربری این پهنه ها، از مدل سازی های عددی و داده های زمین شناسی، جغرافیایی و اقلیمی استفاده شده است.
اما باید توجه داشت که داده های مورد استفاده در برخی مناطق، ناقص، نا هماهنگ یا قدیمی هستند و مدل سازی ها نیز عمدتاً بر پایه فرض های ساده شده انجام شده‌اند. از اینرو، توصیه می‌شود نتایج این تحلیل ها نه به‌عنوان دستورالعملی قطعی، بلکه به‌عنوان راهنمایی برای تصمیم گیری در سطوح مرکزی، استانی و محلی مورد استفاده قرار گیرند.
همزمان، پیشنهاد می‌شود از فرصت «دهه علوم اقیانوسی برای توسعه پایدار» و ظرفیت حضور فعال ایران در کمیته منطقه‌ای اقیانوس هند (IOCINDIO) زیر مجموعه کمیسیون بین دولتی اقیانوس شناسی یونسکو، برای بهبود سامانه های پیش بینی و پایش، بهره‌برداری شود.
تجربه‌های جهانی، از جمله بانک جهانی و برنامه‌های ICZM اروپا، نیز نشان داده‌اند که چنین تحلیل هایی باید انعطاف پذیر، قابل بروزرسانی و متناسب با شرایط بومی طراحی شوند.
اسکیپسی، ایست رایدینگ یورکشایر، انگلستان
/
