دهه علوم اقیانوسی: فرصتی برای تحقق توسعه پایدار دریایی ایران | گفت‌وگو با دکتر قائمی

به گزارش مارین نیوز، در آستانه تدوین طرح جامع توسعه دریامحور در ایران، «دهه علوم اقیانوسی برای توسعه پایدار» که از سوی سازمان ملل متحد (۲۰۲۱ تا ۲۰۳۰) اعلام شده، بستری مناسب برای بازنگری در سیاست‌های دریایی کشور فراهم آورده است. این دهه جهانی، بر ضرورت تلفیق دانش اقیانوسی در تصمیم‌سازی‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای کشورها تأکید دارد و ایران نیز می‌تواند از این فرصت برای ارتقاء جایگاه خود در حکمرانی دریایی بهره‌برداری کند.
در همین زمینه، مارین‌نیوز گفت‌وگویی اختصاصی با دکتر مریم قائمی، نایب‌رئیس کمیته منطقه‌ای اقیانوس هند در کمیسیون بین‌دولتی اقیانوس‌شناسی یونسکو (IOCINDIO) و نماینده رسمی ایران در پروژه بین‌المللی IMBeR انجام داده است؛ گفت‌وگویی که به بررسی ظرفیت‌های علمی، خلأهای سیاست‌گذاری و مسیرهای تحقق توسعه پایدار دریایی در ایران می‌پردازد.
در ادامه، شرح کامل این گفت‌وگو را می‌خوانید.

• با توجه به اینکه دهه علم اقیانوس برای توسعه پایدار از سوی سازمان ملل متحد به‌عنوان چارچوبی جهانی برای حفاظت از اقیانوس‌ها و تحقق هدف چهاردهم توسعه پایدار (SDG14) تدوین شده، لطفاً توضیح دهید این ابتکار دقیقاً چه اهداف و مأموریت‌هایی را دنبال می‌کند و چرا برای کشورهایی مانند ایران، از نظر علمی، زیست‌محیطی و سیاست‌گذاری، حائز اهمیت راهبردی است؟

دهه علوم اقیانوسی برای توسعه پایدار (2030–2021) که به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسیده، یک ابتکار جهانی متحول‌کننده است که می‌کوشد جامعه علمی، دولت‌ها، صنایع و جامعه مدنی را برای ایجاد راه‌حل‌های جمعی در حوزه علوم اقیانوسی، به‌ویژه هدف چهاردهم توسعه پایدار که حفاظت و استفاده پایدار از اقیانوس‌ها، دریاها و منابع دریایی است بسیج نماید. اقدامات این دهه در جهت تحقق ده اولویت اصلی زیر می باشند که عبارتند از:
1. درک و مقابله با آلودگی های دریایی
2. حفاظت و احیای اکوسیستم‌ها و تنوع زیستی
3. تغذیه پایدار جمعیت جهان
4. توسعه اقتصاد دریایی پایدار، مقاوم و عادلانه
5. فراهم کردن راه‌حل‌های مبتنی بر اقیانوس برای تغییرات اقلیمی
6. افزایش تاب‌آوری جامعه در برابر خطرات اقیانوسی و ساحلی
7. گسترش پایدار سیستم جهانی رصد و پایش اقیانوس
8. ایجاد یک نمایش دیجیتالی از اقیانوس
9. مهارت‌، دانش، فناوری و مشارکت برای همه 
10. احیای رابطه مردم با اقیانوس
برای کشورهایی مانند ایران که دارای سواحل گسترده‌ای در امتداد خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر هستند، این ابتکار از اهمیت استراتژیک برخوردار است. از نظر علمی، این ابتکار، ظرفیت‌سازی، اشتراک‌گذاری داده‌های اقیانوسی و تحقیقات میان‌رشته‌ای را برای درک اکوسیستم‌های دریایی تشویق می کند. از نظر زیست‌محیطی، به چالش‌های مبرمی مانند آلودگی های دریایی، تخریب زیستگاه‌ها و اثرات تغییرات اقلیمی که در منطقه بسیار مهم هستند، می‌پردازد. از دیدگاه سیاست‌گذاری، این دهه چارچوبی را برای همسوسازی استراتژی‌های دریایی در سطح ملی با بهترین شیوه‌های جهانی، تقویت مدیریت یکپارچه ساحلی، توسعه اقتصاد آبی و بهبود حکمرانی اقیانوسی  فراهم می‌کند. 
ایران به عنوان یک قطب علمی در منطقه اقیانوس هند می تواند از طریق مشارکت فعال در کمیسیون هایی مانند IOCINDIO که در حال حاضر صاحب کرسی هستیم و نیز همکاری با دیگر ساختارهای کمیسیون بین‌دولتی اقیانوس‌شناسی سازمان یونسکو (IOC) در سطح بین‌المللی حضور مؤثر داشته باشد.

• ممنون می‌شم بفرمایید تاکنون در چارچوب دهه علم اقیانوس، چه اقداماتی از سوی ایران به‌ویژه پژوهشکده ملی اقیانوس‌شناسی انجام شده است، و آیا در قالب IOCINDIO، پروژه‌ها یا همکاری‌های منطقه‌ای مشخصی نیز تعریف یا اجرا شده‌اند که بتوان آن‌ها را به‌عنوان نمونه‌های موفق مشارکت علمی و منطقه‌ای ایران معرفی کرد؟

ایران به طور فعال از اهداف دهه علوم اقیانوسی استقبال کرده است و از ابتدای این دهه اقدامات قابل‌توجهی انجام داده است.
پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی ایران، به عنوان نماینده ایران در کمیسیون بین دولتی اقیانوس شناسی یونسکو (IOC)، برنامه های متعددی را در کشور اجرا کرده است، که نمونه‌های قابل توجه آن‌ها عبارتند از:
برنامه پایش اقیانوس‌شناسی خلیج‌فارس و دریای عمان (PGGOOMP)
در برنامه پایش اقیانوس شناسی خلیج فارس و دریای عمان با بکارگیری کشتی تحقیقاتی کاوشگر خلیج فارس و بکارگیری تجهیزات پیشرفته اندازه گیری و نمونه برداری، نیروی انسانی متخصص و مجرب در زمینه های مختلف اقیانوس شناسی و آزمایشگاههای تخصصی، بصورت بلند مدت عملیات مطالعه و رصد پارامترهای زیستی و غیرزیستی سه منطقه آبی خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان انجام شده است که منجر به تولید و جمع آوری داده های اقیانوس شناسی زیستی و غیرزیستی، ایجاد بانک داده ها، تهیه اطلس اقیانوس شناسی خلیج فارس و دریای عمان و دستیابی به اطلاعاتی در خصوص تعیین وضعیت فعلی خلیج فارس و دریای عمان از نظر ساختار ستون آب و جریانهای دریایی، کیفیت فیزیکی و شیمیایی آب و رسوب، میزان آلودگی در دریا، وضعیت جانوران و گیاهان دریایی شده است. نتایج ارزشمند این گشت ها، برتری ایران در حوزه علوم دریایی و اقیانوسی را در منطقه اثبات کرده است.
برنامه پایش نواحی ساحلی ایران (ICMP)
این برنامه در مناطق حساس مانند جنگل‌های حرا، تالاب‌ها، صخره‌های مرجانی، و مناطق جزر و مدی اجرا شده و آلودگی های مختلف (از جمله مواد مغذی، میزان فلزات سنگین، میکروپلاستیک ها و آلاینده های آلی پایدار) را در نواحی ساحلی خلیج فارس و دریای عمان مطالعه و فشارهای ناشی از تغییرات اقلیمی بر اکوسیستم‌های حساس ساحلی را بررسی کرده است.
برنامه پایش مکران 
در این طرح تحقیقاتی با به بکارگیری زمینه های علمی مختلف به جمع‌آوری داده های اقیانوس شناسی فیزیکی، شیمیایی و بررسی ویژگی های آن در سواحل مکران )دما، شوری، کدری، مواد مغذی، اکسیژن محلول، pH، هیدروکربن های نفتی، فلزات سنگین، و سموم ارگانو کلره)، داده‌های زمین شناسی دریایی و خشکی، بررسی ساختار زمین شناسی و ویژگی های مورفولوژیک سواحل مکران، داده‌های مطالعات کانی شناسی زیست محیطی در نمونه‌های خاک و رسوب از طریق انالیز XRD ، داده‌های آلودگی‌های با منشا انسانی مورد بررسی قرار گرفته است و همچنین نقشه‌های پهنه‌بندی آلودگی در محیط GIS تهیه شده است.
سازماندهی مشاوره‌ها و کارگاه‌های ملی برای افزایش آگاهی و توسعه اقدامات دهه علوم اقیانوسی
آموزش بیش از ۲۰۰۰ معلم مدارس کشور در قالب برنامه سواد اقیانوسی طی سه سال گذشته
پروژه‌های منطقه‌ای در قالب IOCINDIO
در زمینه منطقه‌ای، IOCINDIO به عنوان بستری تاثیرگذار در جهت ظرفیت‌سازی و تقویت همکاری های منطقه ای و بین المللی عمل کرده است. در پروژه‌های منطقه‌ای در زمینه‌های مختلفی چون مطالعات اقیانوسی - اقلیمی، مدلسازی عددی سطح آب دریا، مطالعات اکوسیستم های دریاهای حاشیه ای اقیانوس هند (از جمله خلیج فارس و خلیج عمان) و مگا دلتا، با کشورهای همسایه و شرکای بین‌المللی در حال همکاری و مشارکت فعال هستیم که نشان دهنده اهمیت دیپلماسی علمی و حضور مؤثر ایران در سطح بین‌المللی است. همچنین، در برنامه کاری سال‌های 2026-2027 IOCINDIO  که در روزهای اخیر در مجمع عمومی کمیسیون بین دولتی اقیانوس شناسی یونسکو مصوب شد، نقش فعال ایران در دیپلماسی علمی اقیانوسی کاملا مشخص است و در همه کارگروه هایی که تشکیل خواهد شد (علوم اقیانوسی، تنوع زیستی، آلودگی، ارزیابی‌ها و مدیریت) حضور فعال خواهیم داشت. 

• در مسیر اجرایی‌سازی اهداف این دهه، چه ظرفیت‌هایی در داخل کشور فعال شده‌اند یا نیاز به تقویت دارند (از جمله زیرساخت‌ها، منابع انسانی، یا ابزارهای سنجش و پایش)؟

ایران پیشرفت قابل توجهی در توسعه زیرساخت‌های علوم اقیانوسی خود، از جمله استقرار کشتی‌های تحقیقاتی، برنامه های پایش ساحلی و فراساحلی (مانند PGGOOMP و ICMP)، مرکز ملی داده‌های اقیانوسی ایران (INCOD) برای یکپارچه‌سازی داده‌های دریایی، و توسعه آزمایشگاه‌های دریایی، نیروهای انسانی متخصص به ویژه در زمینه‌هایی مانند شیمی دریا، بیولوژی، زمین شناسی و اقیانوس‌شناسی ماهواره‌ای داشته است. با این حال، چندین حوزه هنوز نیاز به تقویت دارند:
• تأمین بودجه برای برنامه‌های پایدار بلندمدت
• گسترش مدل‌سازی‌های اقلیمی و بیوژئوشیمیایی با دقت بالا
• ارتقاء زیرساخت‌ها برای سیستم‌های هشدار اولیه و مدل‌سازی خطرات (سونامی، شکوفایی مضر جلبکی و آلودگی نفتی)
• استقرار ایستگاه‌های پایش و مشاهده در خلیج فارس و دریای عمان
• تقویت پیوند علوم اقیانوسی با علوم اجتماعی برای پرداختن به تأثیرات در سطح جامعه و سیاست‌گذاری مؤثر
• سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ داده‌های دریایی، از جمله پلتفرم‌های دسترسی آزاد و ابزارهای دیجیتال
• توسعه ظرفیت برای محققان تازه‌کار، به ویژه در علوم میان‌رشته‌ای و راه‌حل‌محور
• افزایش مشارکت‌های بین‌المللی برای به اشتراک گذاشتن فناوری‌ها و روش‌ها
• توسعه برنامه‌های سوادآموزی اقیانوسی تحت چارچوب دهه علوم اقیانوسی سازمان ملل متحد با همکاری مرکز منطقه ای غرب آسیا و IOCINDIO 

• با توجه به نقش فعال ایران در چارچوب دهه علم اقیانوس، چه چالش‌هایی در مسیر مشارکت مؤثر و اجرای برنامه‌های ملی و منطقه‌ای وجود دارد؟ ممنون می‌شم بفرمایید برای عبور از این چالش‌ها و تقویت تعامل میان نهادهای علمی، اجرایی و سیاست‌گذار، چه راهکارهایی را می‌توان مدنظر قرار داد؟

مهم‌ترین چالش‌ها:
• پراکندگی مسئولیت‌ها در حوزه دریا در بین نهادها، که منجر به هماهنگی محدود می‌شود
• ناکافی بودن پیوند مؤثر میان خروجی‌های پژوهشی و سیاست‌گذاری و برنامه‌های توسعه
• محدودیت منابع مالی برای برنامه‌های پایشی بلندمدت و در مقیاس بزرگ و نیز برنامه‌های مشترک منطقه‌ای
راهکارها:
• فعال کردن کمیته ملی دهه علوم اقیانوسی با مدیریت سطح بالا برای هماهنگی اقدامات ملی
• توسعه گزارش‌های سیاست‌محور و برگزاری نشست‌های مشترک میان نهادهای علمی و اجرایی
•  تقویت دیپلماسی علمی در سطح منطقه‌ای 
• گسترش مشارکت های چندجانبه میان صنایع، دانشگاه ها، دستگاه های اجرایی و سازمان‌های مردم‌نهاد 

• تا چه اندازه نتایج پژوهش‌های اقیانوس‌شناسی در ایران به فرآیندهای سیاست‌گذاری کلان (مانند توسعه اقتصاد آبی یا مدیریت سواحل) راه می‌یابند؟ چگونه می‌توان این تعامل را تقویت کرد؟

مسیر رو به رشدی برای تعامل پژوهش و سیاست وجود دارد. به عنوان مثال، نتایج پژوهش‌های اقیانوس‌شناسی به طور منظم به نهادهای ملی مانند سازمان حفاظت محیط زیست گزارش می‌شوند که می توانند در تدوین سیاست‌های مدیریت سواحل، حفاظت از تنوع زیستی و کاهش آلودگی به کار گرفته شوند.
در حالی که شناخت فزاینده‌ای از ارزش داده‌های علمی در سیاست گذاری دریایی وجود دارد، اما میزان استفاده از آنها همچنان ناکافی است. یافته‌های تحقیقاتی اغلب محدود به محافل دانشگاهی باقی می‌مانند، بدون اینکه به اندازه کافی به قالب‌هایی تبدیل شوند که برای تصمیم‌گیرندگان قابل دسترسی و استفاده باشند. بهبود این ارتباط مستلزم موارد زیر است:
• طراحی بسته‌های سیاستی مبتنی بر شواهد علمی
• استقرار مشاوران علمی در حوزه دریا در نهادهای اجرایی و قانون‌گذار
• تهیه گزارش‌های ارزیابی ملی اقیانوسی به‌صورت دوره‌ای با رویکرد توسعه پایدار دریامحور (مطابق با چارچوب‌های نظارتی SDG14)
• تشویق ابتکارات مشترک تحقیقاتی-سیاستی، مانند پروژه‌هایی که ارزش عملی علوم اقیانوسی را نشان می‌دهند.

• کمیته محیط شناسی دریا انجمن مهندسی دریایی ایران که با مشارکت فعال پژوهشکده سازمان صنایع دریایی وزارت دفاع تشکیل شده است آیا میتواند نقش موثری ایفا کند؟

بله. این کمیته می‌تواند به عنوان یک رابط میان مهندسان و دانشمندان علوم دریا نقش ایفا کند. در تهیه دستورالعمل‌ها و استانداردهای فنی برای پروژه‌های دریایی نقش‌آفرینی کند. با برگزاری نشست‌های مشترک، گزارش‌های تخصصی، و طرح مسائل فنی و زیست‌محیطی، به پایداری پروژه‌های توسعه‌ای ساحلی و هدایت سیاست‌های دریایی به سمت رویه‌های پایدار همسو با چشم‌انداز دهه علوم اقیانوسی کمک کند.

عکس از انتخابات ماه گذشته هیات رئیسه کمیته منطقه‌ای اقیانوس هند (IOCINDIO) در کشور امارات 

/